Cây mè là cây nhỏ dạng bụi, cao 1,5 - 2m. Thân nhẵn, ít phân nhánh, các nhánh non có nhiều lỗ bì lồi. Lá kép mọc so le, có bẹ, phiến lá xẻ 3 lần lông chim, mép có răng cưa không đều, chóp nhọn, lá chét và các đoạn đều có cuống. Cùm hoa chùy ở ngọn, gồm nhiều tán.Hoa nhỏ, màu trắng xám.Quả hình trứng, dẹt, màu trắng bạc.
Với hương thơm đặc trưng cùng mùi vị bùi béo, hạt mè là một trong những loại hạt quen thuộc được sử dụng từ lâu trong ẩm thực Việt Nam.Ngoài ra vừng được dùng để ép dầu.Dầu vừng có giá trị dinh dưỡng cao.
Theo Đông y, vừng vị ngọt tính bình đi vào can, phế, tỳ, thận. Tác dụng tư bổ can thận, bổ huyết minh mục, khu phong nhuận tràng, thông nhũ, sinh tân dưỡng phát. Dùng cho các trường hợp suy nhược cơ thể, râu tóc bạc sớm, da xanh thiếu máu, đau đầu hoa mắt chóng mặt, ù tai, điếc tai, tăng huyết áp, ít sữa, táo bón, huyết niệu, trĩ, kiết lỵ…
Trong Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam của GS. Đỗ Tất Lợi hạt vừng chứa khoảng 40 - 60% dầu, 22% chất đạm, ngoài ra còn có đồng, canxi oxalat, protid, lipid, glucid, xơ, vitamin B1, B2, PP, E, các chất khoáng như: Ca, P, K, Na, Mg, Fe, Zn, Se, Cu, Mn…
Dầu vừng chứa nhiều calo, chất béo no không bão hòa, acid béo omega-3 và omega-6, canxi, vitamin E, B… do đó có lợi cho tim mạch, tăng tuổi thọ. Riêng vừng đen còn được Đông y dùng như vị thuốc giúp đen tóc.
Tác dụng của mè và dầu mè:
Tốt cho người huyết áp cao: Các loại dầu tự nhiên của hạt mè đã được chứng minh làm giảm bệnh cao huyết áp, giảm sự căng thẳng trên hệ thống tim mạch và giúp ngăn ngừa các bệnh về tim mạch khác nhau.
Ngoài ra hạt mè cũng rất giàu magiê (với 36g hạt mè đã cung cấp tới 31,6% nhu cầu magie hằng ngày cho cơ thể) làm giảm và ổn định huyết áp, ngăn chặn những cơn đau tim, đột quỵ, magnesium được biết đến như một loại thuốc giãn mạch hiệu quả.
Bảo vệ tim: Hạt mè chứa sesamolin và sesamin, hai chất lignan giúp duy trì huyết áp và mức cholesterol. Chúng còn giúp cải thiện bảng điều chỉnh lipid, tức một loạt xét nghiệm để đánh giá nồng độ cholesterol toàn phần.
Những người bị cholesterol cao (có nguy cơ bị xơ vữa mạch máu, tuổi thọ ngắn) nên dùng món cháo vừng nấu với khoai mỡ.
Khoai mỡ chứa nhiều chất nhầy có tác dụng “khóa” cholesterol không cho nó hoạt động và buộc nó theo chất thải ra ngoài. Riêng vừng đen kích thích gan tiết mật, giảm cholesterol. Nấu cháo với khoai mỡ cho nhừ rồi trộn vừng rang chín, nghiền nhuyễn vào.
Một số tác dụng khác của mè:
Giúp xương chắc khỏe: Sử dụng hạt mè thường xuyên sẽ cung cấp cho cơ thể các dưỡng chất quan trọng như phốt pho, canxi, kẽm,…Các khoáng chất này là những bộ phận không thể tách rời trong việc tạo ra xương mới, tăng cường, tái tạo lại xương hoặc giúp phồng chống bệnh loãng xương.
Cải thiện tiêu hóa: Mè có rất nhiều chất xơ, một yếu tố quan trọng trong việc tiêu hóa lành mạnh, sử dụng loại hạt này đúng cách sẽ giảm các tình trạng như táo bón, tiêu chảy, đồng thời bảo vệ sức khỏe của ruột già, giảm nguy cơ mắc bệnh đường tiêu hóa và ung thư.
Chống viêm nhiễm: Nhờ có hàm lượng đồng cao, hạt mè có thể làm giảm viêm ở khớp, xương và cơ. Đồng còn là một khoáng chất cần thiết để tăng cường lưu thông máu, bảo vệ thành mạch máu.
Cải thiện sức khỏe răng miệng: Có lẽ những tác động đáng chú ý nhất của hạt mè là tác động mạnh mẽ đến sức khỏe răng miệng.
Dầu trong hạt mè có tác dụng kháng khuẩn mạnh mẽ, nó cũng làm giảm sự hiện diện của vi khuẩn Streptococcus, một loại vi khuẩn thông thường có thể tàn phá các khoang miệng và các bộ phận khác của cơ thể.
Chăm sóc da và tóc: Hạt mè có hàm lượng kẽm cao, một thành phần quan trọng trong sự hình thành collagen, giúp tăng cường mô cơ, tóc và da. Ngoài ra, dầu mè đã được chứng minh là làm giảm sự xuất hiện của vết bỏng và dấu vết trên da cũng như các dấu hiệu lão hóa sớm.
Bài thuốc có mè để hạ huyết áp:
Chữa tăng huyết áp , xơ cứng mạch máu: Hạt vừng đen, rễ hà thủ ô đỏ, rễ ngưu tất, mỗi vị 100g. Tất cả phơi khô, tán nhỏ rây bột mịn, trộn với mật làm thành viên bằng hạt ngô.Ngày uống 3 lần, mỗi lần 12g.
Hạt vừng đen ép sống, lấy dầu uống mỗi lần một thìa canh với ít rượu để chữa tụ máu, đau nhức, sưng tấy do ngã. Dầu vừng đen còn có tác dụng hạ thấp cholesterol trong máu vì chứa nhiều acid béo không bão hòa.
Hoặc: Vừng đen 30g, dấm ăn 30g, 1 quả trừng gà. Cách làm: Cho vừng đen, dấm ăn vào nồi, thêm lòng trắng một quả trứng gà, nấu thành món canh, ngày ăn 2 lần. Có tác dụng chữa tăng huyết áp và làm giảm cholesterol trong máu.
Hoặc: Vừng đen, hà thủ ô, ngưu tất, các vị bằng nhau tán nhỏ, trộn với mật ong thành viên - ngày uống 3 lần bằng 10g.