Thắng lợi của các cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc của Việt Nam không tách rời sự ủng hộ quốc tế to lớn, trong đó có sự giúp đỡ của Liên Xô. Viện trợ quân sự toàn diện của Liên Xô, nhất là vào những thời điểm quan trọng của các cuộc kháng chiến, đã góp phần làm nên chiến thắng của cách mạng Việt Nam.
Trong hai cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc, nhất là trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, Việt Nam nhận được không chỉ vũ khí trang bị do Liên Xô cung cấp mà còn cả sự giúp đỡ về nhân lực và kỹ thuật quân sự, với tinh thần quốc tế vô sản trong sáng nhất.
Mỗi khi Mỹ đưa ra một loại vũ khí hoặc thiết bị kỹ thuật quân sự mới thì các chuyên gia Liên Xô lại cùng với cán bộ kỹ thuật Việt Nam bàn bạc, nghiên cứu tìm biện pháp đối phó. Nhiều chuyên gia Liên Xô đã "đồng cam cộng khổ" cùng các đồng nghiệp Việt Nam nghiên cứu cải tiến vũ khí trang bị cho phù hợp với cách đánh của Việt Nam.
Nhiều vũ khí trang bị tối tân của Mỹ đã “bất lực” trước những cách đánh sáng tạo của Việt Nam.
Tháng 4-1965, Bí thư thứ nhất Ban Chấp hành Trung ương Đảng Lao động Việt Nam Lê Duẩn dẫn đầu Đoàn đại biểu Chính phủ Việt Nam sang thăm Liên Xô, thỏa thuận và ký kết hiệp định về viện trợ quân sự. Ngày 10-7 và 21-10-1965, hai nước ký thêm các thỏa thuận về viện trợ bổ sung.
Trong các thỏa thuận và quyết định hỗ trợ quân sự cho Việt Nam có nội dung Liên Xô viện trợ cho Việt Nam tên lửa đất đối không (SAM), pháo cao xạ, thiết bị ra-đa, thiết bị vô tuyến điện tử, bệ phóng tên lửa...
Theo thống kê, từ năm 1965 đến 1972, Liên Xô đã cung cấp cho Việt Nam 95 tổ hợp tên lửa phòng không SA-75 Dvina (SAM-2) và 7.658 tên lửa. Năm 1972, khi Mỹ tiến hành chiến dịch Linebacker II bằng máy bay ném bom chiến lược B-52, Liên Xô đã viện trợ gấp sang Việt Nam một số tên lửa S-125 (SAM 3), song do triển khai chậm nên các tên lửa này đã không kịp tham gia chiến đấu.
Do đó, để đối phó với các loại máy bay hiện đại nhất của Mỹ thời bấy giờ, nhất là máy bay ném bom chiến lược B-52, quân và dân ta chỉ có hệ thống súng, pháo, tên lửa phòng không, chủ yếu là tên lửa SAM-2.
Để đánh được máy bay B-52, từ năm 1967 đến 1972, tên lửa SAM-2 đã được cải tiến 5 lần. Tuy hình dáng bên ngoài của tên lửa không thay đổi nhưng chất lượng bên trong khí tài đã được cải tiến, đặc biệt là khả năng chống nhiễu điện tử.
Trong điều kiện vừa phải giữ bí mật tuyệt đối để gây bất ngờ cho không quân Mỹ, vừa phải duy trì lực lượng chiến đấu thường xuyên, nên việc cải tiến phải làm theo kiểu “cuốn chiếu”, chia làm nhiều đợt.
Đạn tên lửa trong tổ hợp SAM-2 là tổng thành của nhiều yếu tố như: Cơ khí chính xác, khí động học, điều khiển điện tử... Toàn bộ thành phần của đạn đều được tính toán và thử nghiệm bảo đảm khả năng hoạt động tối ưu và chính xác.
Việc can thiệp vào phần cứng của đạn sẽ làm thay đổi trọng tâm, hình dáng khí động và thuật phóng điều khiển của đạn. Cải tiến đầu đạn tên lửa được tiến hành đồng thời với việc cải tiến giá phóng, thiết bị điện tử điều khiển và thuật phóng.
Các kỹ sư Việt Nam cùng chuyên gia Liên Xô đã nghiên cứu, thay đổi tần số điều khiển rãnh đạn làm cho tên lửa không bị gây nhiễu bởi các thiết bị đối kháng điện tử chủ động và thụ động của đối phương.
Chỉ tính riêng từ tháng 11-1971 đến tháng 4-1972, trước yêu cầu cấp thiết nhằm đối phó với cuộc chiến tranh phá hoại miền Bắc nước ta của đế quốc Mỹ, các kỹ sư Việt Nam phối hợp với chuyên gia Liên Xô đã cải tiến được 53 bộ khí tài tên lửa, gần 300 bệ phóng và hàng trăm quả tên lửa, khôi phục hơn 2.700 khối máy các loại…
Một trận địa tên lửa SAM-2 trong Chiến dịch "Hà Nội-Điện Biên Phủ trên không", tháng 12-1972. Ảnh tư liệu
Cùng việc cải tiến tên lửa SAM-2, Phòng Nghiên cứu Kỹ thuật của Quân chủng Phòng không-Không quân đã tiến hành nghiên cứu cải tiến ra-đa K8-60 để truyền phần tử mục tiêu cho tên lửa SAM-2. K8-60 vốn là ra-đa dùng cho pháo phòng không 57mm, làm việc ở dải sóng 3cm, không bị máy bay B-52 gây nhiễu và không bị các tên lửa chống bức xạ Shrike tiến công.
Công tác cải tiến tiến hành qua việc lắp tổ hợp kính ngắm quang học PA-00 lên trên nóc ăng-ten phương vị của khí tài tên lửa SAM-2 để bổ trợ cho đài điều khiển phát hiện máy bay địch trên nền nhiễu tích cực cường độ lớn. Cải tiến tăng số mảnh văng khi đầu đạn tên lửa SAM-2 nổ để tăng hiệu quả sát thương máy bay địch.
Trong cách đánh chống đạn tên lửa đi dọc đường gặp nhiễu tiêu cực nổ, ta đã đánh bằng ngòi nổ 11 giây chậm, tức là khi cách mục tiêu 2-3km thì mới bật ngòi nổ. Bởi vì, đội hình máy bay F-4 bay trước máy bay B-52 khi vào sẽ thả nhiễu tiêu cực chống ra-đa và tên lửa bắn lên. Nếu đạn tên lửa bật ngòi nổ ngay khi phóng thì gặp đám nhiễu tiêu cực sẽ phát nổ trước khi vào B-52.
Nội dung cải tiến được lắp ở 3 nơi: Trong xe ra-đa K8-60, trong xe điều khiển (xe IIA) và trên nóc xe thu-phát (xe YA) của SAM-2. Việc truyền phần tử được tự động hóa thông qua một hệ thống selsyn (cảm biến) phát, selsyn thu và selsyn biến thế.
Đây có thể coi là một phát kiến lớn, sự sáng tạo độc đáo chỉ có ở Việt Nam. Sau này, khi biết một trong những cách mà bộ đội Việt Nam đã “vít cổ” được B-52 trong màn nhiễu, những sĩ quan sừng sỏ của không quân Mỹ đã phải “chắp tay bái phục” các cán bộ kỹ thuật quân sự Việt Nam.
Sự sáng tạo đó đã góp phần làm nên Chiến thắng “Hà Nội-Điện Biên Phủ trên không” cuối tháng 12-1972, trong đó, tên lửa SAM-2 đã bắn rơi 27 trong tổng số 34 máy bay B-52 của không quân Mỹ.
Năm tháng qua đi, chiến tranh đã lùi xa, nhưng sự giúp đỡ hiệu quả, giàu tình nghĩa quốc tế vô sản mà Đảng, Chính phủ và nhân dân Liên Xô dành cho Việt Nam trong sự nghiệp đấu tranh thống nhất đất nước đã in dấu rất sâu đậm trong tâm trí mỗi người Việt Nam.
Cho dù thời thế có đổi thay, song sự chia sẻ, giúp đỡ Việt Nam của Liên Xô trong quá khứ là vô giá và không gì có thể so sánh được.