Sơ cứu sai rất nguy hiểm, chia sẻ cách sơ cứu không đúng rất tai hại
Tác giả: Dược sỹ Phạm Trần Thu Trang được cấp phép hành nghề lâm sàng (Registed Pharmacist - RPh), tại thành phố Calgary, tỉnh Alberta, Canada.
Cô có 5 năm làm việc trong ngành dược tại Việt Nam trước khi chuyển sang sinh sống và làm việc tại Canada.
Sơ cấp cứu là kỹ năng sống còn, có tới 8/10 nạn nhân bị ngưng tim ngoài bệnh viện (Theo Cơ quan Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch Bệnh Hoa Kỳ - CDC) trong khi chỉ có 5 phút để cứu. Rất nhiều trong số đó đã có thể sống sót nếu được hô hấp nhân tạo đúng cách.
Rất tiếc ở Việt Nam hiện nay những kỹ năng này lại chưa được đào tạo một cách bài bản. Việc chia sẻ các kỹ năng sơ cứu không đúng rất tai hại.
Cụ thể, trên mạng đang chia sẻ hướng dẫn sơ cứu nghẹn ở trẻ nhỏ bằng cách nắm chân dốc lên và vỗ lưng. Hướng dẫn này rất nguy hiểm vì những lý do sau:
- Bé nặng, ba mẹ hốt hoảng có thể tuột tay gây chấn thương sọ não.
- Vỗ mạnh vào lưng khi không có điểm tựa, có thể gây hội chứng rung lắc ở trẻ gây tổn thương não (Baby Shaking Syndrome).
- Dùng tay móc họng bé lấy dị vật làm bé nghẹt thở và dị vật chui sâu hơn.
Đã có quá nhiều trường hợp bé tử vong khi người nhà cố gắng làm như vậy.
Tôi xin chia sẻ hướng dẫn sơ cứu đúng chuẩn và cập nhật nhất hiện nay, với vai trò là dược sĩ có chứng nhận sơ cấp cứu mức C của Canada (Standard First-Aid/AED level C) của hội Chữ Thập Đỏ có giá trị ba năm, đến ngày 26/9/2022. Có thể vào trang myrc.redcross.ca để xác thực hiệu lực của chứng nhận.
Nguyên tắc chung khi sơ cấp cứu 3C
CHECK: Quan sát, kiểm tra hiện trường đầu tiên xem có an toàn không. Chuyện gì đã xảy ra? Đừng theo bản năng lao vội vào trong khi xung quanh có điện giật. Đừng lay lắc, xốc vác nạn nhân lên mà không để ý kế bên có một cái thang. Đó có thể là dấu hiệu nạn nhân mới trượt té và có thể chấn thương sọ não.
Hãy luôn kiểm tra, quan sát hiện trường, đảm bảo an toàn cho bản thân đã. Sau đó bình tĩnh kiểm tra nạn nhân: xem còn thở không (hiện không còn khuyên thử bắt mạch, vì đôi khi khó bắt), rà soát thân mình nạn nhân xem vết thương ở đâu.
CALL: Gọi ngay cho cấp cứu hay hỗ trợ Bước này rất hay quên vì mải lo cứu người, hoặc nghĩ ai đó khác đã gọi.
CARE: Cấp cứu. Không làm các thủ thuật mình không được đào tạo, hoặc không rõ tình trạng nạn nhân (rạch lể, cạo gió). Nếu không tự tin, tốt nhất không làm gì ngoài gọi cấp cứu.
1. Sơ cấp cứu nghẹn, hóc:
Với trẻ em trên 1 tuổi hoặc người lớn
- Không có sự khác biệt khi sơ cứu nghẹn hóc cho trẻ > 1 tuổi và người lớn.
- Đứng phía sau, 1 tay đỡ ngực, ngả người nạn nhân về trước. Dùng lòng bàn tay còn lại vỗ mạnh 5 cái ở lưng, phần ngang nách.
- Nếu vẫn còn nghẹn, làm thao tác xốc bụng: một tay nắm lại, tay kia đặt lên trên. Vị trí dưới xương ức. Xốc mạnh nạn nhân lên như thể muốn bế. Làm 5 lần.
- Nếu phụ nữ có thai: đặt tay ở phần ngực và xốc lên thay vì bụng.
- Nếu nạn nhân quá cao: bảo nạn nhân quỳ xuống. Ngược lại, nạn nhân quá thấp thì mình khuỵu gối xuống.
- Nếu bản thân bị nghẹn khi ở một mình: đè tựa bụng vào cạnh bàn, cạnh ghế và tự xốc.
Với trẻ dưới 1 tuổi
- Đặt bé nằm trên đùi, đầu dốc xuống. Kéo hàm bé xuống nhưng tránh bịt miệng bé. Vỗ vào lưng 5 cái.
- Lật bé nằm ngửa trên đùi, đầu dốc xuống. Dùng hai ngón trỏ + giữa, ấn 5 lần vào ức bé, vị trí giữa ngực. Tránh thấp quá gây tổn thương nội tạng.
- Đảm bảo tư thế chắc chắn, nâng đỡ đầu bé.
- Liên tục làm 5 vỗ lưng - 5 nhấn ngực tới khi dị vật văng ra.
Nên:
- Trẻ lớn, người lớn: liên tục lặp lại xốc bụng tới khi dị vật văng ra. Nếu nạn nhân bất tỉnh, ngưng thở: gọi ngay 115 và thực hiện hô hấp nhân tạo.
- Nếu thấy dị vật gần miệng, chỉ nhẹ nhàng gạt ra nếu có thể. Đưa nạn nhân đi bệnh viện ngay cả khi lấy được dị vật. Vì tổn thương có thể gây phản xạ đóng nắp thanh môn và vẫn tiếp tục ngạt thở.
- KHÔNG thực hiện xốc bụng trước khi vỗ lưng.
- KHÔNG cố móc họng lấy dị vật, sẽ gây hoảng loạn, gây ngạt hoặc dị vật lọt sâu hơn.
- KHÔNG đan tay, xiết tay khi làm thao tác xốc bụng.
- KHÔNG nắm chân dốc ngược trẻ lên và vỗ lưng như hướng dẫn trên mạng.
- KHÔNG hoảng loạn, bế xốc, lay lắc bé vì không giúp ích gì được, có thể làm nặng hơn.
- KHÔNG cho trẻ ăn: nho nguyên trái, bỏng ngô, đầu xúc xích, rau câu dẻo, hút trân châu: các thực phẩm hàng đầu gây nghẹn.
2. Kỹ thuật hô hấp nhân tạo đúng (Cardio Pulmonary Resuscitation - CPR):
Kỹ thuật này giúp tăng tới gấp đôi, gấp ba cơ hội sống cho nạn nhân nếu được thực hiện đúng cách. Thực hiện cho mọi trường hợp nạn nhân ngừng thở.
- Kiểm tra: Vỗ vai, nâng cằm nghe hơi thở: Nạn nhân ngưng thở mới thực hiện.
- Nạn nhân nằm ngửa trên bề mặt CỨNG
- Đầu ngả ra sau, cằm nâng lên (Head tilt - Chin lift): RẤT QUAN TRỌNG vì như vậy đường thở mới mở.
- Hai tay chồng lên nhau. Đặt giữa lồng ngực. Vị trí dưới nách 1 chút (ngang đường núm vú). - Nguyên tắc 30 - 2: 30 một chu kỳ = 30 lần nhấn ngực và 2 lần thổi miệng. Để dễ hình dung hãy mở bài Baby Shark doo doo, cỡ 2 nhịp/giây theo bài.
- Khi nhấn: để ngực phồng lên lại sau mỗi lần nhấn.
- Khi thổi hơi: thổi đầy hơi, thấy lồng ngực phồng lên là đúng.
- Với trẻ nhỏ, sơ sinh: lượng hơi thổi miệng chỉ bằng một bụm phồng má. Thay bàn tay bằng hai ngón tay.
- Nếu nạn nhân nôn ói: có thể đặt tay quá thấp và ép dạ dày thay vì tim phổi.
Nếu nạn nhân thở lại: để nằm nghiêng sang tư thế phục hồi ở mục 3.
Nên:
- Tiếp tục lặp lại chu kỳ 30-2 tới khi thở lại hoặc cấp cứu tới.
- Sai lầm thường gặp là chỉ làm một lúc rồi ngưng vì nghĩ không hiệu quả. Thực tế, có trường hợp người chồng 75 tuổi đã hô hấp nhân tạo cho vợ mình suốt 1 tiếng rưỡi khi gặp nạn, và nhờ vậy cả hai đều sống.
- Có thể không cần thổi miệng, chỉ cần nhấn ngực liên tục. Chỉ với trẻ nhỏ, thổi miệng mới quan trọng.
- Nhờ người khác tiếp sức vì có thể rất lâu và rất mất sức.
- KHÔNG quên ngửa đầu - nâng cằm.
- KHÔNG thực hiện khi nạn nhân còn thở (do quên kiểm tra.)
- KHÔNG lay lắc đầu mà chỉ kiểm tra bằng cách vỗ vai. -KHÔNG đặt tay quá cao gây chẹn đường thở.
- KHÔNG quên để ngực phồng lại sau mỗi nhịp nhấn.
- KHÔNG thổi quá mức với trẻ nhỏ. 1 bụm miệng là đủ.
- KHÔNG ưu tiên thổi miệng mà cần tập trung nhấn ngực.
- KHÔNG lo ngại gãy xương sườn khi nhấn ngực, vì nếu đã ngưng thở thì chỉ sau 4-5 phút là não bắt đầu chết. Nhưng cũng tránh bạo lực không cần thiết mà tuỳ thể tạng nạn nhân.
3. Phát hiện nạn nhân nằm dưới đất, không rõ lý do
- Vỗ vai, nâng cằm ngả đầu, kiểm tra 5-10 giây nếu còn thở: kiểm tra toàn thân tìm tổn thương, đẩy nạn nhân nằm nghiêng vào tư thế hồi phục, dễ thở, tránh sặc.
- Nếu không còn thở: gọi 115 và thực hiện hô hấp nhân tạo.
- Lưu ý nạn nhân có thể chấn thương đầu - cổ - cột sống. Xem mục 6.
- Nếu nạn nhân có thể nói chuyện: hỏi SAMPLE
+ Signs/symptoms: triệu chứng là gì?
+ Allergies: có dị ứng gì không?
+ Medications: có dùng thuốc gì không?
+ Past medical history: có tiền sử bệnh lý gì?
+ Last meal: Mới ăn hay uống gì không?
+ Events: chuyện gì đã xảy ra?
- KHÔNG lay lắc đầu, nguy hiểm lỡ nạn nhân đang chấn thương đầu cổ hoặc đột quỵ.
- KHÔNG bế xốc vác, chở xe máy. Trừ phi buộc phải tự đưa nạn nhân cấp cứu.
- KHÔNG kê gối dưới đầu khiến cổ nạn nhân gập lại, khó thở hơn. Có thể kê dưới cổ để giúp ngửa đầu - nâng cằm, mở đường thở.
- KHÔNG tìm cách cho uống nước nếu nạn nhân không tỉnh táo, mơ hồ dễ sặc.
- KHÔNG cạo gió, châm lể vì nếu nạn nhân bị tăng huyết áp sẽ càng nguy hiểm hơn.
- KHÔNG cố dìu nạn nhân đứng lên vì có thể té gây chấn thương.
4. Nạn nhân đột quỵ
- Dấu hiệu đột quỵ NCG:
+ NÓI: nói ngọng, khó nói, líu chữ bất thường, lú lẫn đột ngột. Không thể hiểu hoặc diễn đạt câu đơn giản.
+ CƯỜI: mặt bị méo một bên.
+ GIƠ HAI TAY LÊN: không thể giơ đều hai tay, dấu hiệu liệt nửa người.
CẦN: Gọi ngay 115 đưa đến trung tâm quỵ gần nhất. Trong vòng 4.5-6 tiếng khả năng hồi phục rất cao.
- Giúp nạn nhân tương tự mục 3 (đặt tư thế dễ thở và hô hấp nhân tạo nếu ngừng thở) và chờ cấp cứu.
- KHÔNG cố gắng làm thêm bất cứ gì khác chỉ càng hại thêm.
- KHÔNG chở xe máy hoặc phương tiện rung lắc nhiều. Cố gắng cố định đầu nạn nhân tốt nhất.
5. Nạn nhân nhồi máu cơ tim/ Đau tim
- Dấu hiệu: Cơn đau ngực thường ở giữa xương ức như có lực ép lên ngực, đau như dao đâm hoặc cảm thấy nghẹt thở. Có thể xuất hiện ở các vị trí khác như ở sau lưng, trên cổ, trên hàm hoặc vùng dưới dạ dày. Có thể đi kèm toát mồ hôi, nôn hoặc đau đầu nhẹ. Nếu cơn đau xuất hiện bất ngờ dù đang nghỉ, kéo dài trên 30 phút thì gọi là hội chứng mạch vành cấp, tức cơn nhồi máu cơ tim nguy hiểm.
- Gọi ngay 115.
- Cho dùng nitroglycerin viên đặt lưỡi/xịt dưới lưỡi. Nhai ngay hai viên aspirin 81mg (thường người có tiền sử bệnh đau ngực sẽ có sẵn thuốc).
- Giúp nạn nhân tương tự mục 3 (đặt tư thế dễ thở và hô hấp nhân tạo nếu ngừng thở) và chờ cấp cứu.
- KHÔNG cố gắng làm thêm bất cứ gì khác chỉ càng hại thêm.
- KHÔNG thay aspirin bằng các thuốc hạ sốt giảm đau như paracetamol (Panadol), ibuprofen.
6. Động kinh, co giật
- Giúp nạn nhân nằm trên bề mặt êm, an toàn.
- Lót khăn êm dưới đầu để bảo vệ đầu.
- Cho nằm tư thế hồi phục ở mục 3, tránh bị sặc khi nôn ói.
- Tránh xa các vật dụng nguy hiểm, đổ vỡ (tủ, bàn ghế, dụng cụ...).
- Gọi cấp cứu 115 và làm hô hấp nhân tạo nếu nạn nhân ngưng thở.
- KHÔNG nhét bất cứ vật gì vào miệng nạn nhân, gây nguy cơ nghẹt thở hoặc rớt dị vật vào họng.
Đây là sai lầm thường thấy nhất. Nạn nhân khó tự cắn lưỡi, và dù có cắn lưỡi thì cũng không ảnh hưởng tính mạng như việc bị nghẹt thở.
- KHÔNG gồng giữ, ghì chặt nạn nhân. Các cơ đang co giật dữ dội, cố gắng kìm lại chỉ gây nguy cơ gãy xương, rách cơ.
- KHÔNG làm thêm gì khác.. Vì một khi đã co giật thì chỉ có thể để nó xảy ra, giữ cho nạn nhân ở vị trí an toàn là điều tốt nhất bạn có thể làm. Đừng cố làm thêm bất cứ gì khác sẽ chỉ gây hại hơn.
7. Chấn thương Đầu - Cổ - Cột sống
Nếu rơi vào 5 tình huống sau đây thì cần nghi ngờ ngay có chấn thương đầu - cổ - cột sống dù không nhìn thấy bên ngoài:
- Té ngã từ vị trí cao trên chiều cao cơ thể.
- Nhảy từ trên cao xuống nước.
- Điện giật hoặc sét đánh.
- Bị đấm, va đập mạnh vào hàm, đầu hoặc lưng.
- Thấy nạn nhân nằm bất động không rõ nguyên do.
- Gọi ngay cấp cứu 115
- Hạn chế tối đa di chuyển nạn nhân
- Đi từ phía chân nạn nhân lên, tránh đi từ phía đầu khiến nạn nhân cố gắng ngoái lên
- KHÔNG quay đầu, cố gắng gật đầu. Chỉ trả lời bằng cách nói hoặc nháy mắt.
- KHÔNG bế xốc vác, chở xe máy. Trừ phi buộc phải tự đưa nạn nhân cấp cứu.
- KHÔNG bế ẵm nạn nhân lên. Phản xạ này hay gặp nhất khi con nhỏ bị té, ba mẹ thường hoảng hốt vội vã bế lên, lay lắc con.
- KHÔNG cố gắng lau hoặc bít dịch, máu chảy ra từ tai hoặc mũi. Dịch trong suốt chảy từ tai có thể là dịch từ não bị chèn ép do chấn thương. Bịt máu, dịch lại sẽ làm tăng áp lực trong não.
8. Vết thương chảy máu nhiều
- Dùng gạc, khăn sạch ép mạnh lên trên vết thương cho tới khi ngừng chảy máu.
- KHÔNG tìm cách rút vật cắm vào như dao, mảnh thuỷ tinh.
- KHÔNG thay băng gạc mới, mà chỉ chồng thêm gạc nếu thấm đẫm máu, vì cần duy trì áp lực liên tục lên vết thương tới khi máu ngừng chảy.
- NGOẠI LỆ duy nhất là vết thương ở ngực gây thủng phổi (thấy bọt sùi từ vết thương, nạn nhân khó thở, tiếng hút phát ra từ vết thương): khi gạc đẫm máu thì thay ngay gạc khác. Vì gạc đẫm máu khiến không khí không thoát ra được sẽ gây xẹp phổi.
- KHÔNG dùng dây buộc chặt phía trên vết thương. Đây là thực hành cũ hiện nay không khuyến khích nữa, vì nguy cơ làm tắc máu tới nuôi chi có thể gây đoạn chi.
- CHỈ BUỘC DÂY trên vết thương khi đã làm mọi cách mà máu không ngừng chảy, mất máu quá nhiều, hoặc cần di chuyển mà không có ai hỗ trợ, ở gần cơ sở y tế.
Nhớ ghi thời gian bắt đầu thắt trên trán nạn nhân.
- Nếu chảy máu trong (vết bầm/sưng lớn, đặc biệt ở phần thân mình; nôn ói ra