Tháng 10-2004, trang Defencetalk đưa tin: Chính phủ Séc đã cho phép bán một hệ thống ra đa giám sát thụ động có tên là VERA-E cho Mỹ. Mỹ mua ra đa này có mục đích nghiên cứu, thử nghiệm.
Tháng 8-2005, Praha cũng loan tin, một hệ thống VERA-E từ miền đông Bohemia sẽ được chuyển đến một căn cứ quân sự của nước Mỹ. Từ đó đến nay, có nhiều dư luận đánh giá, bàn luận về loại ra đa thụ động, với nhiều thông tin đáng chú ý.
Nguyên lý thụ động thu tín hiệu
Vera-E, phiên bản cơ động trên xe của ra đa Tamara.
Ra đa chủ động, dựa trên nguyên tắc máy phát sóng siêu cao tần đặt trên trạm ra đa, phát đi một chùm xung thăm dò vào không gian, gặp vật thể bay, chùm xung đó phản xạ sóng ra xung quanh, trong có có các tia phản xạ trở lại an - ten của ra đa.
Có một máy thu sẽ thu được tín hiệu này. Đem so sánh liên tục với các tia khác thu được, máy tính sẽ tái tạo rất nhanh tọa độ (khoảng cách, phương vị) của mục tiêu. Tiếp tục dựa trên góc của cánh sóng, máy tính xác định được tham số thứ ba là độ cao của mục tiêu.
Một nhược điểm của ra đa chủ động là, xung phát đi, nếu gặp "máy bay tàng hình”, sóng bị hấp phụ, không còn tia phản xạ, nên máy thu bị "mù”. Đó là chưa kể một số máy bay có thiết bị "cảm nhận” mình đang bị "bắt sóng”, sẵn sàng đối phó, phóng tên lửa cao tốc, ngắm theo cánh sóng phát lên của ra đa mà lao vào tiêu diệt trạm…
Ra đa thụ động không phát sóng mà chỉ thu tín hiệu dựa trên nguyên lý, trong một môi trường không gian đồng nhất, bất kỳ một "xao động” nào của vật thể bay cũng tạo ra các sóng điện từ trường, tuỳ theo mức độ ít nhiều. Máy bay tàng hình (MBTH) có nhiều cách "giấu mình”, đã tạo ra rất ít sự bộc lộ đó.
Nhưng suốt hành trình bay, MBTH cũng phải liên lạc và phải mở thiết bị xác định độ cao, phải mở khoang vũ khí… Có MBTH gặp mưa, tác dụng tàng hình bị giảm…lúc này, máy thu, cảm biến của ra đa thụ động có thể thu liên tục tất cả các dấu hiệu ấy.
Ngày nay, các máy thu, cảm biến điện từ trường, độ nhậy, độ khuyếch đại, bộ lọc nhiễu tạp của chúng được nâng lên rất cao, so với vài chục năm trước đây nên việc thu các "xao động” thay đổi bất thường trong các tầng không gian rất hiệu quả.
Nếu bố trí các trạm ra đa thụ động phân tán xa nhau, khoảng 3 đến 4 trạm thành một cụm, máy tính trung tâm sẽ tổng hợp giao hội, đồng thời mọi tín hiệu thu về, theo phương pháp định vị "vi sai thời gian tới của tín hiệu" trên các tam giác, tứ giác (số lượng trạm), sẽ xác định được rất nhanh toạ độ mục tiêu.
Đồng thời ngay thời điểm đó, các đài ra đa hoả lực của tên lửa phòng không, nhờ thế cũng có thông số bắn ban đầu, đạn được phóng lên, bám sát liên tục máy bay, tiêu diệt ở cự ly thích hợp.
Ra đa tại các sân bay dân dụng hiện nay cũng gọi là ra đa thụ động, như hệ TAKAN của Mỹ, loại SKALA của Nga…Tuy nhiên, các máy bay dân dụng không những không tàng hình, mà nó còn có diện tích phản xạ hiệu dụng rất lớn. Mỗi máy bay lại có máy phát để tự bộc lộ mình, sao cho "mặt đất” dễ nhận ra. Hơn nữa, các máy bay này thường ổn định đường bay, giờ bay, mực bay, rất ít khi sai lệch.
Thành tựu từ Đông Âu
Những nguồn tin thông thạo đã xác nhận Ucraina hiện có một hệ thống ra đa thụ động, gọi là " Kolchuga". Các bộ cảm biến hiện đại của ra đa thụ động này có thể kết hợp liên thông tín hiệu với các phân đội hoả lực tên lửa SAM như S-125, S-300.
Tại Séc, Công ty kỹ thuật Era từ những năm trước đây cũng chế tạo ra tổ hợp ra đa thụ động Tamara (KRTP-91), NATO gọi là Trash Can. Tamara gồm 3 đài triển khai phân tán. Mỗi đài bao quát một góc giẻ quạt rộng 120 độ. (ba đài quản lý toàn bộ phương vị 360 độ). Tại các đài ra đa có thiết bị cốt lõi là máy thu tín hiệu có độ nhạy rất cao. An ten của ra đa có kích thước lớn, dài 1,3 m, rộng 0,9m, có thể thu các tín hiệu trên dải tần từ 1 đến 18 Ghz.
Ra đa thụ động Tamara có thể thu tin tình báo trên không có hiệu quả trong bán kính 250km, nó có khả năng bám, bắt 70 đến 100 mục tiêu trên không, cho dù tín hiệu phản xạ hiệu dụng rất thấp.
Phiên bản cơ động trên xe của ra đa này có tên Vera-E, vùng trinh thám hiệu quả của nó có thể lên tới 450km, khi sử dụng máy tính tiên tiến tốc độ cao và máy thu có độ nhạy tốt.
Ra đa Tamara có thể phát hiện được máy bay tàng hình F-117 của Mỹ, một máy bay mà không quân Mỹ vẫn cho là "trong suốt điện từ”. Bởi vậy, nhiều nước đã quan tâm và mua của Séc loại rađa này, trong đó có Pakixtan.
Các nguồn tin cũng cho biết, một nước Đông Á cũng quan tâm và đặt mua loại rađa thụ động này, cụ thể là muốn mua 6 bộ Vera-E trị giá 55,7 triệu USD, nhưng Mỹ đã gây sức ép với Séc nên hợp đồng chưa thực hiện được.
Nam Tư cũng đã có sớm hệ ra đa thụ động Tamara, cùng với các loại ra đa khác, góp phần phát hiện và bắn hạ tại chỗ 1 máy bay F-117 của Mỹ trong bảo vệ vùng trời Kosovo năm 1999.
Cha đẻ ra đa thụ động
Nguồn tin từ Army.Cz cho biết, cha đẻ rada thụ động của Séc là kỹ sư Fru Peher. Ông sinh năm 1919, tại tỉnh Pilsen thuộc Séc. Năm 1984, với sự trợ lực của các cộng sự là những sinh viên giỏi toán, lý, Fru Peher đã lập ra "biểu thức toán học định vị sai số thời gian tín hiệu tới”.
Đây là linh hồn, bảo bối, là chìa khoá cốt tử để Fru Peher chế tạo thành công các thiết bị thu chính xác tín hiệu từ không gian, với độ bức xạ rất thấp. Năm 1987, Tập đoàn Tesla của Séc đã chế tạo ra đa thế hệ thứ ba, mật danh là Tamara. Tamara lúc này có thể phát hiện được mục tiêu từ 250km, cùng lúc bắt, bám 48 nguồn bức xạ, tương ứng với 48 vật thể bay trên không, kể cả máy bay tàng hình.
Sau Tamara, loại ra đa thụ động thế hệ mới được nghiên cứu, phát triển, đó là Vera-E. Người ta khẳng định Vera-E có thể phát hiện máy bay tàng hình B2 từ rất xa, khoảng 250km.
Gần đây tập đoàn Thales cũng giới thiệu trong các triển lãm vũ khí loại ra đa thụ động Alerter. Nó có thể phát hiện mục tiêu tốc độ nhỏ, độ cao thấp, trong đó có máy bay tàng hình từ cự ly 100km. Thales đã bán loại này cho một số nước thuộc NATO.
Tập đoàn IAI của Israel cũng đã biểu diễn mô hình ra đa thụ động có tên EL/L 8388. Hiển thị nó là hình ảnh 3D, thu tin báo trên không, kết hợp với tổ hợp chống tên lửa xâm nhập. Nó khó bị tên lửa bức xạ tấn công.
Dẫu vậy, cho đến nay, người ta vẫn phải thừa nhận "Kolchuga" "Tamara” và "Vera-E hiện vẫn là ra đa thụ động hiện đại nhất .
Khắc tinh của máy bay tàng hình
Máy bay tàng hình (MBTH) có nhiều cách “giấu mình”, đã tạo ra rất ít sự bộc lộ đó. Nhưng suốt hành trình bay, MBTH cũng phải liên lạc và phải mở thiết bị xác định độ cao, phải mở khoang vũ khí… Có MBTH gặp mưa, tác dụng tàng hình bị giảm…lúc này, máy thu, cảm biến của ra đa thụ động có thể thu liên tục tất cả các dấu hiệu ấy để tính toán tọa độ chính xác về mục tiêu, hỗ trợ tên lửa phòng không tiêu diệt MBTH.
Đài thu tín hiệu thụ động thứ cấp của hệ thống VERA-E
Một nhược điểm của ra đa chủ động là, xung phát đi, nếu gặp máy bay tàng hình, sóng bị hấp phụ hoặc tán xạ ra nhiều hướng làm cường độ tín hiệu quay trở lại máy thu quá yếu, máy thu coi như bị "mù". Đó là chưa kể một số máy bay có thiết bị “cảm nhận” đang bị “bắt sóng”, và đối phó bằng các tên lửa chống radar.
Tuy nhiên, với nguyên lý hoạt động của các hệ thống radar thụ động, khả năng sống còn cao hơn gấp nhiều lần. Các cuộc chiến tranh ngày nay đều diễn ra bằng các đòn đánh "phủ đầu" sử dụng sức mạnh không quân, MBTH "luồn lách" qua các hệ thống radar phòng không chủ động của đối phương và "vô hiệu hóa" chúng. Chính vì vậy, lúc này các hệ thống radar thụ động sẽ là đòn đáp trả "tương xứng", luôn sẵn sàng bắt bám mục tiêu MBTH để cho tên lửa phòng không tiêu diệt.
Xu hướng phát triển công nghệ quân sự hiện nay đang tập chung chủ yếu vào các giải pháp tàng hình, vì thế, các phương pháp "chống tàng hình" cũng đang được rất nhiều quốc gia chú trọng. Các đài radar thụ động cũng đang được nhiều nước như Israel, Đức, Nga, Mỹ... tích cực nghiên cứu chế tạo. Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng, VERA cùng với Kolchuga mới thực sự là hai hệ thống trinh sát thụ động có khả năng phát hiện MBTH tốt nhất thế giới.
Các biến thể
Nhà sản xuất cung cấp hệ thống cũng đã tạo ra các cấu hình VERA khác nhau, gồm:
VERA - P3D, đã được thương mại hóa, phạm vi hoạt động ngắn hơn và được dùng để giám sát các thiết bị phát đáp của các phương tiện mặt đất ở các cảng hàng không.
VERA - AP, giám sát không lưu tầm xa cho dân sự và chỉ hoạt động trong dải tầm từ 1030 - 1090 Mhz.
VERA - E, biến thể từ hệ thống ESM của quân đội, và dành riêng cho xuất khẩu. Như vậy, có thể khẳng định Việt Nam sẽ mua hệ thống VERA-E.
VERA S/M biến thể cơ động cho riêng quân đội CH Séc sử dụng. Ngoài ra còn một số biến thể cho các nhiệm vụ khác nhau như VERA - ADSB, VERA - HME, VERA ASCS và BORAP.
Chiến tích trên chiến trường
Nam Tư đã sớm có hệ thống radar thụ động Tamara (thế hệ trước của VERA), cùng với các loại ra đa khác, góp phần phát hiện và bắn hạ tại chỗ 1 máy bay F-117 của Mỹ trong bảo vệ vùng trời Kosovo năm 1999. Chính vì vậy, Tamara mà sau này là VERA đã được rất nhiều nước trên thế giới rất quan tâm đến.
Máy bay tàng hình F-117, một máy bay mà không quân Mỹ vẫn cho là “trong suốt điện từ” nhưng lại bị bắn hạ bởi một hệ thống tên lửa SA-3 đã lỗi thời với sự hỗ trợ của hệ thống Tamara. Có thể chính vì vậy, tháng 8/2005, quân đội Mỹ đã từng gửi một nhóm chuyên gia quân sự của mình đến thành phố Pardubice, phía Đông Bohemia để tiếp quản một đài radar thụ động VERA do CH Séc sản xuất từ nhà xuất khẩu vũ khí Thomas CZ.
Tại đây, nhóm chuyên gia quân sự Mỹ đã được huấn luyện cách vận hành hệ thống VERA mà sau này, một hệ thống như vậy đã được CH Séc cung cấp cho Mỹ nhằm mục đích nghiên cứu. Từ đó đến nay, có nhiều dư luận đánh giá, bàn luận về loại ra đa thụ động này của CH Séc, với nhiều thông tin đáng chú ý.
F-117 Nighthawk của Không quân được cho là đã bị hệ thống Tamara phát hiện và cung cấp tham số bắn cho tên lửa SA-3 của Nam Tư bắn rơi năm 1999.
Ở CH Séc, lần đầu tiên, hai hệ thống giám sát thụ động, biến thể di động của hệ thống VERA S/M đã được bàn giao cho Trung đoàn số 53, thuộc Trung tâm Giám sát Thụ động đóng ở České Budějovice vào ngày 7/12/2004.
Theo báo cáo năm 2005 của Mỹ, Việt Nam, Pakistan, Malaysia và Ai cập đã thể hiện sự quan tâm đến PSS VERA của CH Séc. Tuy nhiên, tại thời điểm đó mới chỉ có Estonia là có được hệ thống này sau CH Séc, Mỹ là nước quốc gia nước ngoài thứ hai mua hệ thống VERA.
Năm 2004, thông qua công ty xuất nhập khẩu quân sự Omnipol, Trung Quốc đã đặt mua của Cộng hòa Cezch tất cả 6 hệ thống Vera-E trị giá 55,7 triệu USD. Tuy nhiên Mỹ đã gây sức ép với Thủ tướng Séc không được bán loại vũ khí này cho Trung Quốc, vì vậy hợp đồng đã không được thực hiện.
Theo đài truyền hình CT của CH Séc, việc nước này bán vũ khí công nghệ cao cho Việt Nam, điển hình là hệ thống giám sát thụ động VERA sẽ không gặp phải trở ngại nào. Trong khi đó, Trung Quốc vẫn tiếp tục bị “cấm vận” đối với loại vũ khí phi sát thương này.
