Theo nhà phân tích Maya Carlin trên tạp chí National Interest, 35 năm đã trôi qua kể từ khi chiếc máy bay của Iraq mang theo 2 tên lửa Exocet tấn công khinh hạm USS Stark (FFG-31) lớp Oliver Hazard Perry, khiến 37 thành viên Hải quân Mỹ thiệt mạng và gần 20 người khác bị thương.
Tàu Stark được trang bị radar tìm kiếm, các thiết bị hỗ trợ tác chiến điện tử và hệ thống vũ khí tầm gần, tuy nhiên, chúng đều không phát hiện được tên lửa đang bay tới. Sự cố này đã đánh dấu vụ tấn công tên lửa thành công duy nhất (cho đến nay) nhằm vào tàu chiến Mỹ.
Tàu USS Stark nghiêng hẳn về một bên sau khi trúng tên lửa chống hạm của Iraq. Ảnh: Navybook.
Diễn biến vụ việc
Trong bối cảnh cuộc chiến Iran-Iraq đang diễn ra, USS Stark là một phần của lực lượng đặc nhiệm Trung Đông được giao nhiệm vụ tuần tra ngoài khơi bờ biển Ả Rập Saudi. Đến năm 1987, Iran và Iraq bước sang năm thứ 7 của cuộc chiến trường kỳ.
Vào thời điểm đó, một loạt các cuộc giao tranh vũ trang giữa Iraq và Iran, gọi là 'Cuộc chiến tàu chở dầu', đã nổ ra ở Vịnh Ba Tư và eo biển Hormuz. Tàu USS Stark được Mỹ bố trí ở bên ngoài khu vực chiến sự để bảo vệ các tàu chở dầu đi qua khu vực này.
Khi tàu Stark phát hiện ra một chiếc máy bay ở trên cao, hạm trưởng Glenn R. Brindel đã gửi thông điệp cảnh báo cho viên phi công đang điều khiển chiếc máy bay [lúc đó được cho là tiêm kích Mirage F1].
Thông điệp của ông Brindel có nội dung như sau: "Đây là tàu chiến của Hải quân Mỹ. Yêu cầu anh báo cáo danh tính".
Không thấy viên phi công phản hồi, ông Brindel tiếp tục gửi đi cảnh báo thứ 2. Tuy nhiên, đáp lại vẫn là sự im lặng.
Trong vòng 10 phút sau khi USS Stark phát hiện ra chiếc máy bay lạ và gửi đi 2 thông điệp cảnh báo, nó đã bị radar của chiếc máy bay này ngắm mục tiêu.
Lỗ thủng trên thân tàu USS Stark (Ảnh: Hải quân Mỹ)
Hệ thống giám sát điện tử và radar của Stark đã không phát hiện ra tên lửa, dù cả hai đều theo dấu được chiếc máy bay lạ. Theo các báo cáo ghi nhận được, con tàu đã tìm cách gia tăng mức độ sẵn sàng ứng phó trong vài phút trước khi tên lửa đầu tiên đánh trúng mục tiêu nhưng đã quá muộn.
Quả tên lửa đầu tiên xuyên thủng thân tàu, ngay bên dưới đài chỉ huy. Dù đầu đạn của nó không phát nổ, phần nhiên liệu thừa đã bắt lửa và gây cháy diện rộng. Quả Exocet thứ hai cũng xuyên vào đúng vị trí đó và phát nổ, tạo lỗ thủng rộng 3 m, cao 4,6 m trên thân tàu.
Các thành viên sống sót đã cố giữ cho con tàu nổi, những cuộc gọi cứu nạn của họ đã được tàu USS Waddell và USS Conyngham hồi đáp. Theo Lầu Năm Góc, một máy bay trực thăng của Iran cũng tham gia hỗ trợ các hoạt động cứu hộ.
Một loạt câu hỏi
Truyền thông vào thời điểm đó trích lời người phát ngôn Lầu Năm Góc Robert Sims nhận định rằng cuộc tấn công dường như là hành động "không có chủ ý".
Tờ Guardian vào ngày 19/5/1987 đăng: "Về phần Tổng thống Mỹ thứ 40 Ronald Reagan, ông đã không chùn bước trước cuộc tấn công bằng tên lửa Exocet đầy bất ngờ vào tàu USS Stark. Ông chủ Nhà Trắng cũng khẳng định rằng Mỹ sẽ duy trì cam kết hỗ trợ phòng vệ cho các nước bạn tại Vùng Vịnh".
Về phần mình, ban đầu Iraq cho rằng tàu USS Stark đã vi phạm ranh giới vùng chiến sự và từ chối chịu trách nhiệm cho thiệt hại của Hải quân Mỹ. Tuy nhiên, chính phủ Iraq sau đó đã thừa nhận sai lầm và cho biết phi công của họ đã tưởng nhầm tàu USS Stark là tàu chiến của Iran.
Bất chấp phản ứng của chính quyền hai phía, vụ việc này đã khiến giới truyền thông dấy lên nhiều nghi vấn, đặc biệt là về lý do khiến USS Stark không có khả năng phòng thủ trước tên lửa và ngăn chặn tổn thất.
Ngày 19/5/1987, tờ TIME dẫn lời một số quan chức Lầu Năm Góc nhận định: "Con tàu 5 năm tuổi USS Stark của Hải quân Mỹ được trang bị vũ khí tân tiến có thể tấn công chiến đấu cơ và tên lửa lại trở nên bất lực khi bị máy bay chiến đấu của Iraq nã tên lửa".
Ngày 7/6/1987, một số tờ báo đăng thông tin rằng USS Stark chỉ cố gắng cảnh báo chiến đấu cơ của Iraq hơn một phút trước khi đối phương phóng hai quả tên lửa.
Cộng tác viên Andrei Kots của Sputnik thì nhận xét rằng vấn đề chủ chốt là tàu Hải quân Mỹ vẫn khá "yếu ớt" trước tấn công tên lửa. Do vậy, vũ khí như tên lửa chống tàu có thể gây ra mối đe dọa nghiêm trọng đối với cả hạm đội hùng mạnh nhất.
Thủ phạm hóa ra là máy bay dân dụng
Báo VnExpress dẫn một bài viết trên trang mạng War is Boring cho hay, nhiều năm sau vụ việc, người Mỹ mới biết chiến hạm của họ suýt bị đánh đắm bởi một máy bay chở khách của Iraq.
Năm 1986, khi cuộc chiến bước vào giai đoạn ác liệt, Không quân Iraq liên tục tấn công đảo Khark, cửa ngõ xuất khẩu dầu chủ lực của Iran, buộc Tehran phải chuyển các hoạt động bán dầu sang trung tâm xuất khẩu mới là đảo Sirri, cách xa lãnh thổ Iraq.
Đảo Sirri nằm cách căn cứ không quân gần nhất của Iraq tới 750 km, ngoài tầm chiến đấu của tiêm kích Iraq, nên Iran cho rằng các tàu chở dầu sẽ an toàn trước các cuộc tấn công của chiến đấu cơ Iraq.
Không quân Iraq nhận được thông tin tình báo và tìm mọi cách tấn công đảo Sirri, nhưng họ không hề biết đặc điểm nhận dạng của hòn đảo, cũng như hệ thống phòng thủ được bố trí tại đây. Khoảng cách quá xa cũng khiến Iraq không thể trinh sát hòn đảo này, dù sở hữu các tiêm kích do thám hiện đại như MiG-25RB của Liên Xô và Mirage F.1EQ của Pháp.
Chiếc Susanna với một quả Exocet AM39 dưới bụng. Ảnh: War is Boring.
Cơ quan tình báo Iraq (IIS) đã đề xuất sử dụng máy bay chở khách Dassault Falcon 50 trang bị nhiều máy quay để do thám khu vực Sirri. Nó sẽ bay theo các tuyến bay dân dụng để che giấu mục đích thật của mình.
Tư lệnh không quân Iraq chấp nhận giải pháp này. Chỉ vài ngày sau, một chiếc Falcon 50 được sơn phù hiệu hãng hàng không Iraq bắt đầu hành trình do thám của mình. Trên máy bay gồm tổ lái hai người của IIS cùng 3 phi công tiêm kích Mirage dày dặn kinh nghiệm trong vỏ bọc doanh nhân giàu có.
Tuyến bay của chiếc Falcon 50 chỉ cách đảo Sirri 30 km, đủ gần để phi công chụp ảnh hòn đảo này. Kết quả trinh sát thành công giúp Phi đội số 81 của Iraq hoàn tất một cuộc đột kích vào đêm 12/8/1986. Nó cũng thay đổi suy nghĩ của nhiều sĩ quan chỉ huy Không quân Iraq.
Họ nảy ra ý tưởng sử dụng máy bay chở khách hoán cải để đột nhập vào không phận Iran mà không bị phát hiện rồi tung đòn tấn công. Họ quyết định chỉnh sửa chiếc Falcon 50 để mang được hai tên lửa Exocet AM39, cho phép nó tung đòn đánh uy lực hơn các tiêm kích Mirage F.1EQ-5, vốn chỉ mang được một quả tên lửa.
Iraq yêu cầu tập đoàn Thales của Pháp thay đổi Falcon 50 với lý do cần máy bay huấn luyện chuyển loại cho phi công Mirage. Nhà thầu Pháp đã nhanh chóng đáp ứng yêu cầu này khi lắp đặt radar và hệ thống vũ khí của Mirage F1.EQ-5 lên Falcon 50. Chiếc máy bay sau đó mang tên "Susanna".
Đến đêm 17/5/1987, bộ chỉ huy IQAF cho phép Susanna xuất kích làm nhiệm vụ trên vịnh Persian. Thiếu tá Mohammad là người chỉ huy tổ lái. Máy bay thực hiện hành trình song song bờ biển Kuwait và Arab Saudi, sau đó rẽ trái 90 độ về phía Iran.
Sau khi bay vào vùng chiến sự do Iraq đặt ra, Mohammad kiểm tra vị trí trên bản đồ và khởi động radar, tìm kiếm mục tiêu là các tàu biển cỡ lớn. Ngay lập tức, một tín hiệu xuất hiện trên màn hình radar. Mohammad nhận định đây là tàu hải quân cỡ vừa của Iran đang đi sát giới tuyến để tránh bị tấn công.
Mohammad quyết định tấn công mục tiêu bằng cả hai quả tên lửa Exocet, sau đó điều khiển chiếc Susanna quay trở về căn cứ Wahda của Iraq. Thiếu tá này không hề biết mình đã nhằm vào một tàu chiến Mỹ đang hoạt động gần đảo Sirri.
Đây cũng là lần duy nhất máy bay Susanna xuất kích tấn công thành công mục tiêu. Trong Chiến tranh vùng Vịnh năm 1991, Không quân Iraq đã quyết định gửi Susanna sang Iran để tránh bị tiêu diệt. Kể từ đó, nó không còn xuất hiện nữa.