Việt Nam có nhiều loại quả có tên lạ, được coi là ''thần dược'' chữa bách bệnh. Một trong số đó phải kể đến quả dành dành. Dành dành còn có tên gọi khác là chi tử hay sơn chi tử, thuộc họ cà phê Rubiaceae, tên khoa học là Gardenia jasminoides Ellis.
Cây dành dành có dáng nhỏ, thân thẳng đứng, cao khoảng 1 - 1,5m, mọc quanh năm. Lá dành dành mọc đối nhau, mặt trên màu sẫm, bóng. Hoa dành dành mọc đơn, có màu trắng, mùi thơm dễ chịu. Đặc biệt, quả dành dành hình chén với 6 - 9 góc, có 2 - 5 ngăn, khi chín có màu vàng đỏ, nhiều hạt, mùi thơm vị đắng. Thông thường, quả dành dành được con người sử dụng nhiều hơn trong việc chế biến thảo dược chữa bệnh.
Theo Đông y, dành dành có vị đắng, tính hàn, vào 3 kinh tâm, phế và tam tiêu, có tác dụng thanh nhiệt, tả hỏa, lợi tiểu, cầm máu. Dân gian thường sử dụng cây dành dành nói chung và quả dành dành nói riêng để hỗ trợ điều trị bệnh sốt, người bồn chồn, khó ngủ, miệng khát, họng đau, mắt đỏ, da vàng, tiểu tiện khó, lỵ ra máu, tiểu tiện ra máu.
Theo y học hiện đại, trong quả dành dành có chứa các hoạt chất có lợi như: Geniposide, gardenoside, scandosid methyl ester, ethanol, gacdenin,... Ngoài vỏ có nhiều axit ursolic, lá chứa iridoid cerbinal, hoa có tinh dầu, acid gardenic và gardenolic. Trong chiết xuất của dành dành còn có thêm tanin, pectin và genipin.
Chính bởi bảng thành phần đa dạng này mà cây dành dành nói chung và quả dành dành nói riêng mang đến nhiều công dụng tốt cho sức khỏe của con người.
1. Hạ đường huyết
Theo các chuyên gia khoa học, trong quả dành dành có chứa nhiều thành phần có lợi cho người bệnh tiểu đường. Theo đó, chiết xuất từ dành dành sẽ phát huy công dụng quản lý mức lipid bất thường, rối loạn dung nạp glucose và mức insulin cao ở bệnh nhân tiểu đường. Ngoài ra, 2 thành phần khác là geniposide và các dẫn xuất của nó sẽ giúp hạ đường huyết, giảm dung nạp glucose bất thường và tăng insulin máu (cơ chế bệnh được ghi nhận ở bệnh nhân đái tháo đường type 2).
2. Bổ thận
Công dụng thứ 2 của quả dành dành được Đông y và y học hiện đại chỉ ra chính là cải thiện chức năng thận và bổ thận.
Đông Đông y, cây và quả dành dành có vị đắng, tính hàn, thường được dùng để cải thiện các bệnh liên quan đến thận, suy giảm chức năng thận, tăng cường hệ miễn dịch ở thận, hỗ trợ điều áp huyết áp và lưu thông máu. Ngoài ra, các nhà khoa còn còn tìm ra nhiều hoạt chất tốt trong quả dành dành, trong đó phải kể đến crocin - 1 có tác dụng bổ thận, hỗ trợ điều trịp suy thận hiệu quả.
3. Ngừa ung thư
Quả dành dành còn được chỉ ra là có khả năng ngăn chặn nguy cơ mắc ung thư. Theo đó, trong chiết xuất của quả dành dành có chứa ethanol, một hợp chất có khả năng chống ung thư bằng thí nghiệm xét nghiệm màng chorioallantoic (CAM).
4. Dưỡng da
Công dụng của quả dành dành đối với da đã được tạp chí Journal of Biomedicine and Pharmacotherapy đã công bố chính thức. Theo đó, các nhà khoa học khẳng định tinh dầu dành dành sẽ làm lành những tổn thương trên da, tăng cường cấp ẩm và gảm viêm. Nhờ vậy, làn da của con người sẽ được bảo vệ, mịn màng và chắc khỏe hơn.
5. Chống viêm hiệu quả
Chiết xuất dành dành có tính chống oxy hóa, có tác dụng ngăn ngừa gốc tự do, tiêu diệt nấm và vi khuẩn. Sử dụng chiết xuất cây dành dành giúp chống lại bảo vệ cơ thể khỏi mầm bệnh. Đặc biệt là quả dành dành ức chế được trực khuẩn lỵ, tụ cầu vàng, khuẩn mủ xanh.
6. Giảm cân
Trong cây dành dành chứa một chất có tên là genipin. Chất này có khả năng đẩy nhanh sản xuất các enzyme để quản lý quá trình tiêu hóa chất béo, có ích cho quá trình giảm cân. Ngoài ra, chiết xuất của loại quả này còn có khả năng quản lý mức lipid bất thường, rối loạn dung nạp glucose và mức insulin cao ở bệnh nhân tiểu đường.
7. Giúp tiêu hóa tốt
Một vài nghiên cứu đã chỉ ra rằng dành dành có thể điều trị và ngăn ngừa các vấn đề về đường tiêu hóa như: Đau dạ dày, trào ngược axit, loét dạ dày,.. do tác động của vi khuẩn H. pylori. Công dụng này là nhờ 2 thành phần có khả năng kháng nguyên, chống oxy hóa và trung hòa axit dịch vị. Đó là là axit ursolic và genipin.
8. Cải thiện trí nhớ và khả năng tập trung
Chiết xuất của cây dành dành đã được chỉ ra là có thể hỗ trợ cải thiện trí nhớ đối với người già hoặc người bị Alzheimer. Trong đó, 2 hợp chất là geniposide và gardenoside sẽ có vai trò chế ngự các gen liên quan đến miễn dịch trong não, chống viêm, giải quyết các cơ chế cơ bản của sự suy giảm trí nhớ. Chưa hết, loại cây này cũng có thể tăng khả năng tập trung của con người.
Tổng hợp