Cây tỏi độc không có ở Việt Nam. Trong cuốn "Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam", GS Đỗ Tất Lợi nói rằng nhóm nghiên cứu của ông đã cố gắng di thực về nước ta nhưng không thành công.
Không hiểu vì sao khi biên soạn cuốn "Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam", GS có nói về loại cây này.
Tuy nhiên, vì cây được dùng phổ biến ở nhiều nước trên thế giới, một số nước vẫn dùng tỏi độc và các chế phẩm của nó làm thuốc, cơ hội để người Việt nghe, biết và sử dụng nó không phải là ít.
Hơn nữa, đây là loại cây có độc, nếu dùng phải hết sức thận trọng. Vì vậy, chúng tôi giới thiệu bài viết này để bạn đọc tham khảo.
1. Mô tả:
Tỏi độc có tên khoa học là Colchium autumnale L, thuộc họ hành tỏi Liliaceae, là loại cỏ sống lâu năm, do 1 dò to mẫm dài 34cm, đường kính 2 - 3cm mọc sâu dưới đất, quanh có phủ các vẩy nâu.
Từ dò mọc lên cán hoa với 3-4 hoa, hoa xuất hiện vào mùa thu (9-10) hoa có hình ống dài, cao vượt trên mặt đất chừng 10-15cm.
Phần ống phía trên loe thành hình chuông với 6 cánh bầu dục, màu tím hồng nhạt đẹp với 6 nhị, 3 nhị phía trong ngắn hơn, với bao phấn lớn màu vàng cam, nhuỵ gồm 3 lá noãn hợp thành một bầu 3 ngăn với lối đính phôi trung trụ, 3 vòi rất dài nhưng dấu kín trong hành.
Lá cây tỏi độc to, dài đầu lá hẹp nhọn khi quả chin thì lá héo đi và trên mặt đất hầu như không còn dấu vết gì của cây nữa cho đến khi mùa thu tới lại thấy hoa từ dưới đất xuất hiện, sát cạnh dò đã cho hoa và quả mọc một dò mới cho cây năm tới.
Tỏi độc là một loại cỏ mọc hoang ở những bãi cỏ những vùng ôn đới lạnh châu Âu: Rmani, Hungari, vùng Cpacado (Liên xô cũ). Có nơi trồng lấy hoa làm cảnh.Theo GS Đỗ Tất Lợi, cây này đã được di thực về Việt Nam nhưng không thành công.
Trong y học, tỏi độc được xếp vào nhóm thảo dược có độc, khi dùng làm thuốc cho ra những vị sau:
- Tuber Colchici hay Bullbus Colchici là dò cây tỏi độc hái về phơi khô.
- Semen Colchici là hạt phơi hay sấy khô của cây tỏi độc.
Ở nhiều nước chỉ công nhận hạt của tỏi độc là thuốc. Quy ước quốc tế ở Bruxelles chỉ công nhận hạt làm thuốc, hạt hái vào lúc quả chin, loại bỏ tạp chất rồi phơi khô. Tuy nhiên người ta vẫn dùng dò để chiết xuất conchixin - 1 chất ancaloit.
2. Dược tính:
Theo GS Đỗ Tất Lợi, từ hơn 200 năm trước, cây tỏi độc đã được người Đức dùng để chữa bệnh thống phong (bệnh gút), làm thuốc thông tiểu.
Hiện nay người ta thấy conchixin gây hạ nhiệt, tăng huyết áp, tăng nhu động ruột 1 cách thái quá. Trên điểm nối thần kinh cơ (junction neuro-musculaire), conchixin gây nghẽn biểu hiện bằng tê liệt và nếu kéo dài biểu hiện teo cơ xương.
Conchixin còn tác dụng trên tế bào đang phân chia: đối với hiện tượng này, conchixin có khả năng cản trở hiện tượng gián phân (mitose) trong giai đoạn biến kỳ (metaphase). Tác dụng này đang được dùng trong việc cải tạo giống cây trong nông nghiệp
Chỉ có tác dụng hạ nhiệt, chống dị ứng (anti-allergique) và chống bệnh gút được dùng trong điều trị.
Gần đây người ta còn nêu giả thuyết là tác dụng của conchixin kích thích vỏ thượng thận và do sự tiết những hocmon như cortisone
Dùng tỏi độc có thể có những hiện tượng ngộ độc như nôn mửa, đi lỏng, đau bụng: liều chết trung bình là 0,03mg đối với kg thể trọng, 1 centigam đã gây cho người những hiện tượng ngộ độc.
Hơn nữa, sự bài tiết chất độc của conchixin chậm do đó những người viêm thận hay thiểu năng thận không nên dùng
E. Công dụng và liều dùng
Tỏi độc dùng dưới dạng cồn hạt 1/10 với liều 1,5g một lần, 3g trong 24 giờ, cao cồn nước với liều 0,05g một lần, 0,20g trong 24 giờ.
Hoặc dùng conchixin với liều 2mg một lần, 4mg trong 24 giờ để chữa bệnh thống phong, đối với những cơn đau thường kết quả làm cho đỡ đau, đỡ sốt
Không nên dùng lâu sợ bị ngộ độc. khi thấy có hiện tượng ỉa lỏng thì ngừng thuốc ngay. Thường chỉ dùng trong 4-5 ngày lại nghỉ.
Thuốc độc, phải bảo quản theo chế độ thuốc độc bảng A
Ngoài công dụng làm thuốc, conchixin còn dùng làm thuốc kích thích để tạo những giống cây nhiều quả, hoặc những giống mới
Hiện nay người ta chú ý trồng cây tỏi độc với mục đích chế conchixin dùng trong nông nghiệp nhiều hơn là dùng làm thuốc. tuy nhiên một số nước vẫn dùng tỏi độc và các chế phẩm của tỏi độc làm thuốc.
(Dựa theo nguồn "Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam" - GS Đỗ Tất Lợi)
