Sự chủ quan
Khi Candace Claiborne (nay 64 tuổi) đến Bắc Kinh vào tháng 11-2009 để làm việc cho Bộ Ngoại giao Mỹ, cơ quan này đã bắt đầu gia tăng cảnh giác trước mối đe dọa của tình báo Trung Quốc.
Lúc đó, Đại sứ quán Mỹ vừa mới chuyển từ toà nhà ở giữa khu ngoại giao Bắc Kinh tới một tổ hợp mới rộng 4 ha cách xa trung tâm thành phố. Đây thực sự như một pháo đài, trị giá 434 triệu USD, được thiết kế để chống lại sự xâm nhập và cả trong trường hợp bị tấn công. Toà nhà được trang bị kính chống đạn, nhiều trạm kiểm soát an ninh và một hào nước bao quanh.
Để đề phòng khả năng bị nghe trộm, toàn bộ các phần cấu thành toà nhà được nhập khẩu nguyên chiếc từ Mỹ. Chiến thuật từng được sử dụng vào thập niên 1980 sau khi một số tầng của Đại sứ quán Mỹ ở Moscow phải phá huỷ vì phát hiện thiết bị nghe trộm.
Song bất chấp sự cẩn trọng trên, cuối cùng, 2 công nhân xây dựng người Mỹ vẫn bị phát hiện đã cung cấp thông tin chi tiết về toà nhà cho tình báo Trung Quốc.
Tin tức này gây náo loạn cả Washington, vì Mỹ khi đó bắt đầu lo lắng khi chứng kiến sự tăng trưởng kinh tế và ảnh hưởng chính trị ngày càng nhanh của Trung Quốc. Môi trường làm việc của bà Claiborne trong 3 năm tiếp theo khá căng thẳng, bao gồm các cuộc họp và cảnh báo an ninh thường xuyên về những chiến thuật hết sức xảo quyệt của cơ quan tình báo Trung Quốc.
"Tôi luôn nhắc nhở các nam nhân viên rằng: Hãy nhìn vào gương đi, chẳng có người phụ nữ xinh đẹp, quyến rũ nào lại tới làm quen với một gã đàn ông 50 tuổi cả" - một quan chức Bộ Ngoại giao Mỹ nói.
Tòa nhà Bộ Ngoại giao Mỹ ở Washington, Mỹ. Ảnh: AFP.
Mặc dù các nhân viên an ninh của đại sứ quán có nhiều điều phải lo lắng, bà Claiborne lại không phải là người khiến họ nghi ngại. Người phụ nữ 53 tuổi (vào thời điểm đó) là mẹ của 4 người con đã trưởng thành, đĩnh đạc và có phong thái của một người làm việc có nguyên tắc.
Khi còn trẻ, Candace Claiborne mong muốn trở thành vũ công ballet. Để theo đuổi mục tiêu này, cô gái Claiborne đã tập luyện chăm chỉ tới mức được nhận vào trường múa ballet danh tiếng của Washington.
Xuất thân từ gia đình có truyền thống làm việc cho chính phủ với một anh trai tham gia không quân và người còn lại làm cho FBI, song Claiborne quyết định theo đuổi ước mơ và chuyển tới New York. Đạt được một số thành công nhất định, nhưng thế giới ballet là quá khắc nghiệt và sau một cuộc hôn nhân đổ vỡ, Claiborne cuối cùng đi theo truyền thống gia đình.
Bà trở thành một trong hàng trăm quản trị viên ít được biết tới nhưng có vai trò quan trọng, được Bộ Ngoại giao Mỹ đào tạo để sắp xếp lịch hẹn, chuẩn bị chương trình nghị sự cho các cuộc họp và ghi chép. Công việc của Claiborne ở đại sứ quán liên quan đến những thông tin tuyệt mật và bà đã được duyệt lý lịch để đảm bảo không có rủi ro tuồn tin tức ra ngoài.
Claiborne làm việc tại Bắc Kinh một thời gian và sau đó chuyển sang Thượng Hải. Thông thường, Bộ Ngoại giao Mỹ giới hạn mỗi nhân viên chỉ được làm 2 nhiệm vụ tại 1 quốc gia, nếu hơn thì cần có yêu cầu miễn trừ đặc biệt. Cách tiếp cận này dựa trên lo ngại rằng, nếu một nhân viên ở đâu đó quá lâu, người này sẽ không còn cảnh giác với các mối đe dọa tiềm tàng.
Tuy nhiên, có một vấn đề là rất ít nhân viên Bộ Ngoại giao Mỹ muốn tới Bắc Kinh, và bà Claiborne khi đó vẫn có hồ sơ hoàn toàn trong sạch, đã dễ dàng vượt qua các bài đánh giá an ninh để tiếp tục ở lại Trung Quốc. Mặc dù vậy, Candace Claiborne có một điểm yếu mà Bộ Ngoại giao Mỹ đã đánh giá không đúng mức.
Doanh nhân Trung Quốc bí ẩn
Khi chuẩn bị quay lại Bắc Kinh, Candace Claiborne đã lo lắng về Jamal - bí danh được các nhà điều tra đặt cho một người đàn ông có quan hệ thân thiết với bà. Dữ liệu từ liên lạc giữa 2 người cho thấy, Jamal đôi lúc sống cùng và thường phụ thuộc vào Claiborne về tài chính. Mối quan hệ của họ gợi ý rằng, một bên là người nóng nảy và trẻ con, còn bên kia nuông chiều và lo lắng.
Trong một cuốn sách xuất bản năm ngoái, Peter Mattis và Matthew Brazil viết rằng đồng phạm A (tức Jamal) là con trai của Claiborne. Tuy nhiên, các nhà điều tra cũng như cả Claiborne và luật sư của bà không xác nhận điều này.
Sau đó, Jamal đã tốt nghiệp Đại học Salisbury, tiểu bang Maryland và sống ở Washington D.C, làm những công việc dành cho người mới ra trường. Mặc dù có khả năng vẽ và mong muốn trở thành nhà thiết kế thời trang, nhưng theo các tài liệu của tòa án, Jamal vẫn còn nợ tiền học và không có khả năng tài chính để học tiếp. Claiborne cũng túng thiếu nhưng bà không tìm ra giải pháp.
Jamal đã đi cùng Claiborne trong chuyến đi đầu tiên của bà tới Bắc Kinh, theo học một trường quốc tế. Jamal cảm thấy thích cuộc sống ở Trung Quốc và đã kết bạn với một số người địa phương. Nhân viên Bộ Ngoại giao Mỹ được yêu cầu báo cáo tất cả quan hệ với người nước ngoài, chỉ một số ít có thể giữ mối quan hệ lâu dài với dân địa phương.
Thành phố Thượng Hải, Trung Quốc. Ảnh: Tân Hoa xã.
Trong thời gian này, Claiborne quen biết một người đàn ông địa phương tên Wu song không rõ họ gặp nhau như thế nào. Ông Wu sở hữu công ty xuất nhập khẩu và spa tại Thượng Hải.
Không có dấu hiệu nào cho thấy 2 người có quan hệ tình cảm, nhưng họ đủ thân thiết để Claiborne viết thư gửi cho ông Wu trước chuyến đi thứ 3 đến Trung Quốc, hỏi về việc liệu Jamal có thể tiếp tục việc học ở Trung Quốc hay không. "Nó (Jamal) cần một nơi ở và có thể là cả vé máy bay... có gợi ý gì không?" - Claiborne viết trong bức thư.
Không rõ Claiborne yêu cầu chính xác điều gì từ Wu, có thể là một lời giới thiệu việc làm hoặc để nhập học, thay vì tiền mặt. Nhưng dù sao, ông Wu cũng nói rằng sẽ giúp đỡ.
Khi Claiborne sắp xếp xong mọi thứ ở Bắc Kinh, ông Wu đã tìm thấy nhiều lựa chọn cho Jamal (lúc đó vẫn còn sống ở Mỹ) để học tập và làm việc tại Trung Quốc. Ông Wu hữu ích tới nỗi, dần dần, Claiborne ngày càng phụ thuộc vào người đàn ông này nhiều hơn. Cuối cùng, mục đích thực sự của ông Wu đã bị các nhà điều tra Mỹ phát hiện: Ông ta thực chất là một điệp viên Trung Quốc.
Trên truyền thông, người ta thấy Mỹ ngày càng lo ngại hơn về khả năng những phần mềm tiên tiến của Trung Quốc có thể giúp Bắc Kinh thâm nhập vào mạng viễn thông ở nước ngoài. Nhưng trường hợp của Claiborne cho thấy, mối đe dọa đôi khi đến từ những điều đơn giản hơn nhiều, theo SCMP.
Khi vụ án của Claiborne được đưa ra toà vào năm 2017, nó trở thành tin nóng trong vài ngày, rồi lại nhanh chóng bị lãng quên. Cuối cùng, nhân viên ngoại giao này bị kết tội lừa dối chính phủ - hành vi phạm tội tương đối nhỏ so với một số vụ gián điệp khác có yếu tố Trung Quốc. Nhưng các chuyên gia tình báo của Mỹ cho rằng, trường hợp của Claiborne là đáng báo động.
"Vụ án cho thấy cơ quan tình báo nước ngoài sẵn sàng dành nhiều năm và nhiều nguồn lực để tiếp cận ngay cả một nhân viên ở cấp văn phòng" - ông Ryan Gaynor, một đặc vụ giám sát của FBI, người điều tra vụ án, nhận định.
Dấu vết từ những liên lạc với ông Wu và câu chuyện của Claiborne cho thấy, những chi tiết khác thường về sự kiên nhẫn và mưu mẹo của hoạt động tình báo. Câu hỏi quan trọng nhất xung quanh vụ án là: Làm thế nào để một người phụ nữ bình thường, kỷ luật, làm việc cho chính phủ, lại bị thao túng bởi tình báo nước ngoài?
Ngừng ảo tưởng!
Claiborne lớn lên ở Maryland, là con út trong số 7 người con của một gia đình người Mỹ gốc Phi. Khi từ bỏ giấc mơ trở thành diễn viên ballet, Claiborne đã rẽ sang một hướng khác: Kết hôn với một người Hồi giáo sùng đạo, cải sang đạo Hồi và có 4 con. Bạn bè ít người biết về giai đoạn này của cuộc đời bà.
Một người cho hay, gia đình Claiborne sống trong cộng đồng Hồi giáo người Mỹ gốc Phi ở bang New York.
Cuộc hôn nhân kết thúc vài năm sau đó. Quyết định vội vã, Claiborne vứt hết đồ đạc vào thùng rác và chuyển đến Baltimore sinh sống. "Cô ấy bắt đầu xây dựng lại cuộc sống mới mà không có kỹ năng công việc gì đáng nể, không có kinh nghiệm làm việc, không có giáo dục chuyên nghiệp" - Kevin, anh trai của Claiborne, cho biết.
Bà đã tạm nghỉ ngơi khi không nhận lời làm một công việc thấp cấp tại một Văn phòng Tổng kiểm toán Tiền tệ Mỹ. Cuối cùng, Claiborne chuyển đến Washington và mua một căn hộ ở khu vực trung lưu gần Đại học Howard. Là một thành viên trụ cột trong cộng đồng ở đây, Claiborne hiếm khi có thời gian dành cho riêng mình tại các lớp học Thái cực quyền hay Yoga.
Bà Candace Marie Claiborne. Ảnh: Twitter.
Theo Kevin, đảm bảo có nền giáo dục tốt cho con cái là giấc mơ mới của Claiborne và bà đã nỗ lực theo đuổi nó như khi thực hiện mục tiêu trở thành vũ công ballet. Claiborne lùng sục trên mạng các khóa học trực tuyến giá rẻ hoặc miễn phí. Song khi con cái vào đại học lại cần tiền.
Tiền nong trở thành vấn đề lần đầu tiên khi Claiborne có một công việc ổn định tại Bộ Ngoại giao Mỹ vào năm 1999. Công việc hành chính ít mang lại tên tuổi, uy tín song lại đáng tin cậy. Nhân viên đảm nhận công việc này cứ sau 2 đến 3 năm thì nhận được nhà ở, phụ cấp đi lại.
Để tăng thu nhập và bảo đảm được giáo dục cho con cái, Claiborne tình nguyện đảm nhận vị trí công việc khó khăn hơn: Làm việc ở những nước có điều kiện ít thuận lợi, song được trả thêm từ 15-35% lương. Thông thường, một nhân viên sẽ làm ở 1-2 nơi trước khi chuyển đến nơi thuận lợi hơn.
Nhưng Claiborne làm liên tục đến 5 nơi khó khăn, bao gồm cả Baghdad. Nước đầu tiên ít thuận lợi trong số đó là Bắc Kinh - nơi vốn được coi là không thân thiện với Mỹ. Claiborne chuyển đến đó vào năm 2000, sau đó là Thượng Hải vào năm 2003.
Tại một số thời điểm giữa các chuyến đi này, Claiborne đã gặp ông Wu - người nói tiếng Anh rất tốt. Đến năm 2007, họ thường xuyên liên lạc email với nhau.
Không có bằng chứng cho thấy ông Wu đòi hỏi ở Claiborne bất cứ điều gì trong những năm đầu của mối quan hệ này. Claiborne cũng từng nghĩ ông ta chỉ là một doanh nhân tốt bụng. Song đến năm 2011, bà đã rõ ràng về nhiều chuyện hơn.
Theo hồ sơ tòa án, vào tháng 4 năm đó, Claiborne nhận được một khoản tiền qua chuyển khoản trị giá 2.480 USD từ một công ty Hong Kong có tên Delta Shipping cùng khoản ghi chú rằng đó là khoản tiền dành cho Jamal. Bà Claiborne không khai báo về khoản tiền này.
Tháng sau đó, các quan chức Trung Quốc đã bay sang Mỹ để gặp ông Joe Biden (sau này là phó tổng thống) và bà Hillary Clinton (sau này là Ngoại trưởng Mỹ) để đối thoại về chiến lược kinh tế Mỹ - Trung.
Sau hội nghị thượng đỉnh, ông Wu đã yêu cầu bà Claiborne tài liệu đánh giá nội bộ về cuộc đối thoại này của Bộ Ngoại giao Mỹ. Đây là một bước ngoặt quan trọng, theo ông Robert David Booth - cựu Phó Giám đốc Cơ quan Phản gián của Bộ Ngoại giao Mỹ. "Cuối cùng, bà ta cũng phải ngừng ảo tưởng" - ông Robert nói.
Hồ sơ tòa án cho thấy, các nhân viên tình báo đã tặng quà và thanh toán các khoản chi phí lên tới hàng chục nghìn USD cho cả Claiborne và Jamal. Như vậy, các đặc vụ nước ngoài đã khống chế Claiborne thông qua Jamal.
Sau khi rời khỏi Trung Quốc, Claiborne nỗ lực tránh liên lạc với những người này. Vào tháng 8-2013, Jamal bị buộc tội về những hoạt động như trên. Và ngoài mức án 40 tháng tù giam, Candace Claiborne còn bị phạt 40.000 USD trong phiên tòa ngày 9/7/2019.