Con đường âm nhạc đầu sự nghiệp và chất giọng có một không hai
Khánh Ly tên thật là Nguyễn Thị Lệ Mai, sinh năm 1945 trong một gia đình bình dân tại Hà Nội. Từ nhỏ, bà đã bộc lộ năng khiếu và đam mê ca hát.
Nữ danh ca thường đứng ở cửa các nhà mặt phố để nghe lén băng nhạc của danh ca Thái Thanh, Ngọc Bảo và cứ thế âm nhạc ngấm dần vào máu.Năm 9 tuổi, bà đánh liều tham gia một cuộc thi âm nhạc ở Hà Nội nhưng không được giải.
Khánh Ly và Trịnh Công Sơn
Do hoàn cảnh chiến tranh, gia đình ly tán nên Khánh Ly sớm phải bôn ba vào Đà Lạt sinh sống. Mới 11 tuổi, bà đã dám theo xe rau vào Sài Gòn thi hát và đoạt giải nhì. Sau đó, Khánh Ly quay lại Đà Lạt, tiếp tục đi hát ở các phòng trà để kiếm sống và theo đuổi đam mê.
Tại Đà Lạt, Khánh Ly có cơ duyên quen biết nhiều nhạc sĩ nổi tiếng, trong đó có Trịnh Công Sơn. Nhờ mối duyên này, bà trở thành "người tình âm nhạc" của vị nhạc sĩ tài hoa, được ông dẫn đi hát khắp nơi và chỉ dạy nhiều điều trong ca hát.
Sau này, Khánh Ly sinh sống tại Sài Gòn, tự mở phòng trà riêng và đi hát khắp nơi. Không chỉ Trịnh Công Sơn, bà còn quen biết và hát nhạc của nhiều nhạc sĩ danh tiếng khác.
Khánh Ly nổi tiếng nhờ sở hữu chất giọng có một không hai, chưa bao giờ xuất hiện lại trong lịch sử âm nhạc Việt Nam.
Về loại giọng, bà thuộc vào nữ trung trầm (mezzo alto), có thể hát tốt quãng trung và trầm, với màu giọng tối, sâu. Quãng giọng của bà trải không quá rộng và nằm ở âm khu dưới. Nó trải dài hai quãng tám và hoàn toàn là chest voice (giọng ngực), không sử dụng giả thanh.
Bản chất giọng nữ trung trầm ở châu Á nói chung (Việt Nam nói riêng) vốn đã đặc biệt vì ít thấy hơn mezzo soprano (nữ trung cận cao) và soprano (nữ cao). Giữa một rừng nữ cao thanh mảnh, mỏng manh thì một giọng nữ trung trầm dày và tối bao giờ cũng gây ấn tượng thính giác tốt hơn.
Nhưng, giọng hát Khánh Ly còn độc đáo, hiếm thấy hơn nữa khi pha trộn âm sắc kim và mộc (thời trẻ), mộc và thổ (khi có tuổi). Chính âm sắc này tạo nên cảm giác khiến nhiều người cho là liêu trai, ma mị.
Thời trẻ, giọng Khánh Ly là kim pha mộc. Tính kim giúp giọng bà có lõi chắc và mang độ rền tự nhiên nên dù không dùng kỹ thuật cộng hưởng nhưng vẫn khá rền rĩ, có độ nổ khi lên giọng trong cữ âm G4, G#4, A4 và B4, lại đanh, nảy, âm lượng lớn.
Khánh Ly hát chắc chắn, có lực, phát huy lợi thế ở âm đóng (đặc trưng về tính xuyên thấu của giọng thuần kim như So Hyang, Thu Minh, Thái Thanh). Các âm đóng của nữ danh ca rất đanh, đặc quánh đến hiếm có (dù bà chỉ là giọng trữ tình, không phải giọng kịch tính). Chẳng hạn, âm đóng C#4 của bà đanh và đẹp đến hàng cực phẩm.
Ca sĩ Quang Thành khi được hỏi về điều ấn tượng với Khánh Ly đã trả lời: "Chính là giọng hát đầy nội lực của cô. Ngoài ra, cách hát của cô rất kỹ thuật. Được biết, khi mới quen biết cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, cô Khánh Ly đã được ông luyện giọng hát bằng những cách rất độc đáo. Đó là mở cửa sổ ra hát thật to ra ngoài trời hay hát trong các lu nước để có được giọng hát nội lực".
Rõ ràng, nội lực và khỏe khoắn là một trong những ưu điểm quan trọng làm nên tính khác biệt của giọng hát Khánh Ly, nhưng ít ai nhận ra. Nhờ đó, bà hát rất rõ lời, rõ chữ, tách bạch rõ ràng từng câu từng chữ một khi hát và chữ nào cũng chắc chắn.
Khánh Ly thường hát tự sự, ít phô diễn và tiếng hát của bà lại gắn liền với nhạc Trịnh (loại nhạc nhiều âm tính, u tịch, trầm lắng, tĩnh tại, chậm rãi). Bởi thế nên người nghe thường chỉ cảm nhận theo lối mòn về một giọng hát Khánh Ly liêu trai, ma mị mà không thấy nội lực tiềm tàng trong bà.
Trên thực tế, Khánh Ly hát nhiều loại nhạc khác nhau và nhạc nào cũng ra chất chứ không phải hát mỗi nhạc Trịnh. Nhiều người chỉ nghe Khánh Ly hát mỗi nhạc Trịnh xong phán liêu trai, ma mị....
Trong khi đó, tính mộc lại giúp giọng Khánh Ly giữ được độ ấm, xốp, airy (âm hơi) và một chút mềm mại (nhưng không quá lả lướt, mướt mát). Như vậy, nhờ pha thêm mộc mà bà vừa có được ưu điểm, lại loại đi nhược điểm của giọng thuần kim.
Sau này, khi đã có tuổi, tính kim trong giọng Khánh Ly mất đi và đổ sang tính thổ (tính mộc vẫn giữ nguyên). Vì thế, bà hát mất lõi, không còn khỏe, đanh, nảy và rền như trước nhưng ấm, khàn hơn, nhuốm màu thời gian, thích hợp để thể hiện trải nghiệm, tâm trạng của một người từng trải, kinh qua nhiều biến cố.
Rất nhiều ca sĩ sau này cố tình dùng giọng mũi, hát bẹt giọng để bắt chước Khánh Ly, nhưng vẫn chỉ là phiên bản của bà. Không ai hát được một cách tự nhiên, bình dị nhưng vẫn thật đặc biệt và sâu sắc, thăm thẳm như bà.
Khánh Ly được người Nhật săn đón
Được khán giả nước ngoài yêu thích và săn đón
Từ những năm 70 của thế kỷ trước, Khánh Ly đã sớm gây ấn tượng và được chú ý, săn đón. Nhờ đó, bà được mời biểu diễn ở nhiều nơi trên thế giới như Pháp, Nhật, Hong Kong…
Khán giả Nhật đặc biệt yêu thích tiếng hát Khánh Ly. Từ đầu những năm 70, Khánh Ly đã được mời sang Nhật diễn nhiều lần. Sau 1975, người Nhật sang tận Mỹ tìm bằng được Khánh Ly và săn đón bà để mời làm show, thu âm.
Bà kể: "Năm 1979, người Nhật bỗng nhiên đi tìm tôi để mời tôi biểu diễn. Tôi chẳng hiểu họ tìm kiểu gì mà cũng tìm ra tôi rồi mời tôi sang Nhật để hát trong một buổi đại hội dân ca Á châu, gồm Hong Kong, Hàn Quốc, Thái Lan…
Tôi là người Việt Nam duy nhất có mặt tại đại nhạc hội đó và cũng là ca sĩ nữ duy nhất. Tôi được đứng hát với những danh ca hàng đầu của Hàn Quốc, Thái Lan…
Sau đó, tôi thu cho người Nhật một đĩa nhạc Trịnh Công Sơn bằng cả tiếng Nhật lẫn tiếng Việt. Tiếp đó, tôi thu tiếp đĩa Diễm xưa và đĩa Ca dao mẹ, cũng cho người Nhật luôn. Hai đĩa này rất thành công.
Lúc thu các đĩa này, hãng đĩa và đài truyền hình Nhật còn cho người bay sang Mỹ để thu cho tôi. Chúng tôi thu ở phòng thu nổi tiếng nhất của Mỹ lúc bấy giờ, nhưng người Nhật không để người Mỹ bấm máy mà chính tay họ phải bấm. Họ còn ngồi nghe xem tôi hát có đúng không để sửa giọng cho tôi.
Đó là lần đầu tiên tôi được biết thế nào là xe Limousine. Người Nhật cho xe Limousine tới đón tôi rồi đưa lên phòng thu, oai lắm".
Không những vậy, đĩa nhạc Trịnh được Khánh Ly thu âm đã bán tới 2 triệu bản tại Nhật. Đây là con số kỷ lục với một ca sĩ Việt Nam. Điều này đủ để thấy khán giả Nhật mê tiếng hát Khánh Ly cỡ nào.
Được biết, khán giả Nhật vổn rất tinh tế và am hiểu sâu sắc về âm nhạc, có gu thưởng thức rất cao.
Người Nhật từng chào đón vô vàn nghệ sĩ huyền thoại, nằm trên đỉnh cao nhất của âm nhạc tới biểu diễn, từ Diva Opera như Maria Callas, Joan Sutherland tới ca sĩ đại chúng như Whitney Houston, Mariah Carey, Madonna, hay dòng nghệ thuật Indie như Bjork, Florence The Machine…
Vì thế, để được người Nhật săn đón, yêu thích đến vậy, Khánh Ly chắc chắn phải sở hữu một giá trị vô cùng đặc biệt, quý giá. Thứ giá trị cao cấp này lại đến từ chính giọng hát mộc mạc, bình dị của bà.
Thậm chí, danh ca người Nhật Tokiko Kato vì quá yêu mến tiếng hát Khánh Ly mà chủ động tìm đến bà để làm quen và xin kết nghĩa làm chị em. Qua đó, đủ để thấy ma lực trong giọng hát Khánh Ly lớn nhường nào.
Nhiều người cho rằng ở Nhật Bản, tên tuổi Khánh Ly còn nổi hơn cả Trịnh Công Sơn và người Nhật nghe nhạc Trịnh qua giọng hát Khánh Ly chứ không phải nghe Khánh Ly nhờ nhạc Trịnh. Có khán giả kể lại, sau một buổi diễn của Khánh Ly ở Nhật, nhiều khán giả đã bật khóc.
Hiện tại, Khánh Ly đã ở tuổi 79 nhưng vẫn khỏe mạnh và giữ được giọng hát ổn định. Diva Hồng Nhung từng bày tỏ sự nể phục dành cho Khánh Ly khi ở tuổi này vẫn có dáng đứng rất thẳng, phong thái đẹp.