Vào đầu thập niên 1930, có một cơ sở tình báo Liên Xô hoạt động ở châu Âu, châu Á, và Mỹ. Người trong cuộc gọi đây là “nhóm chú Yasha”. Nhóm này khiến nhiều người phải e sợ. Nhóm đã tiến hành hàng loạt phi vụ nổi tiếng, từ bắt cóc một viên tướng Sa hoàng cho tới việc cho nổ tung các tàu thủy.
Hồ sơ của cơ quan mật vụ Nga về hoạt động của nhóm này hiện vẫn thuộc diện chưa được giải mật, nhất là đối với thủ lĩnh của nhóm - Yakov Serebryansky. Gần một thế kỷ sau đó, tên của nhân vật huyền thoại này vẫn khiến người Nga thích thú tưởng tượng hơn cả nhân vật James Bond của Anh.
Tới Ba Tư rồi về
Yakov “Yasha” Serebryansky sinh vào năm 1891 ở Minsk (Belarus) trong một gia đình Do Thái. Như nhiều người Do Thái bị tước hết các quyền trong Đế chế Nga, ông gia nhập lực lượng cách mạng và phải ngồi tù vì đã sở hữu “những bức thư có nội dung bất hợp pháp”.
Sau khi ra tù, ông tham gia Thế chiến 1 và bị thương nặng. Sau đó ông hoạt động cách mạng ở vùng Bắc Kavkaz. Cuối cùng, trong Nội chiến Nga, ông tới Ba Tư đúng vào thời điểm các nhà hoạt động Bolshevik đang thực hiện sứ mệnh trả lại các con tàu bị phe Bạch vệ chiếm giữ. Tuy nhiên, những người nổi dậy địa phương muốn hơn thế nữa – đó là thiết lập một Cộng hòa Xô viết XHCN Ba Tư (còn gọi là Cộng hòa Xô viết XHCN Gilan).
Đứng cùng phe với những người Bolshevik Ba Tư, Serebryansky được tin tưởng giao nhiệm vụ trinh sát ở “cơ quan đặc biệt” mới của Hồng quân. Nhưng Moscow và Tehran nhanh chóng đạt được một thỏa thuận ngừng bắn, nước cộng hòa nói trên bị giải tán, và Hồng quân (trong đó có Serebryansky) về nước.
Vỏ bọc nhà Phục quốc Do Thái
Yakov trở về Moscow, nơi ông gia nhập lực lượng Cheka (cơ quan mật vụ Xô viết giai đoạn đầu). Tuy nhiên, ông không ở lại trong nước trong thời gian dài mà đã xuất ngoại vào năm 1923, đi sang Palestine, nơi chính quyền Xô viết đã cài cắm các sĩ quan tình báo ẩn sâu. Nhiệm vụ chính của họ là phát hiện kế hoạch của người Anh trong khu vực này và nắm tâm trạng của địa phương.
Tại đây, nhân viên tình báo Xô viết Serebryansky đã có được sự trợ giúp lớn lao từ chính nguồn gốc Do Thái của mình. Ngụy trang làm một phần tử Phục quốc chính cống và một chiến binh chiến đấu cho sự nghiệp xây dựng một nhà nước Do Thái, ông đã tuyển được nhiều người Nga lưu vong và xây dựng một mạng lưới điệp viên rộng khắp, đầu tiên là ở Palestine, sau đó là trong cộng đồng những người Phục quốc ở các nước khác.
Bên cạnh tiếng Nga, Serebryansky còn nói thành thạo tiếng Pháp, Anh, và Do Thái (Hebrew). Do vậy, các lãnh đạo tình báo Liên Xô đã cử ông làm nhiệm vụ chiêu mộ điệp viên ở khắp nơi, từ Bỉ, Pháp, Trung Quốc, Nhật Bản, cho đến Mỹ. Ông đã tạo ra một nhóm đặc biệt chịu trách nhiệm không chỉ về tình báo, mà còn cả hoạt động phá hoại ngầm ở nước ngoài.
Serebryansky tự tay tuyển hơn 200 điệp viên, nhiều người trong số này về sau cũng trở thành các huyền thoại tình báo.
Ba chiến dịch tình báo hàng đầu
Một trong các chiến dịch nổi tiếng nhất của “nhóm chú Yasha” là vụ bắt cóc tướng Bạch vệ Alexander Kutepov. Trong các năm từ 1928 đến 1930, ông đứng đầu “Liên minh toàn quân sự của Nga” – một tổ chức chiến đấu do cộng đồng Nga Bạch vệ lưu vong ở Pháp lập ra. Tình báo Liên Xô đã cảm nhận được liên minh này đang chuẩn bị các hoạt động khủng bố ở nước Nga Xô viết, nên họ quyết định phải vô hiệu hóa thủ lĩnh của tổ chức đó và đưa y về Liên Xô.
Năm 1930, các điệp viên của Serebryansky đã bắt được Kutepov ngay giữa trung tâm thủ đô Paris và cố gắng đẩy ông ta lên một chiếc ô tô đang chờ sẵn. Tuy nhiên viên tướng này đã kháng cự rất quyết liệt. Cuối cùng, ông ta bị một đảng viên cộng sản Pháp ngụy trang làm một cảnh sát Pháp đâm vào lưng. Kutepov sau đó tử thương.
Binh lính phe cộng hòa trong Nội chiến Tây Ban Nha. Ảnh: Public domain.
Trong Nội chiến Tây Ban Nha, Serebryansky tiến hành các chiến dịch có mức độ phức tạp rất cao, mà nhờ đó ông được trao tặng Huân chương Lenin danh tiếng. Ông chuẩn bị và vận chuyển vũ khí gửi cho phe cộng hòa Tây Ban Nha – những người chống lại tướng Franco và được Liên Xô ủng hộ. Một trong những phi vụ hiệu quả ấn tượng nhất là vụ giao tới 12 máy bay chiến đấu cho quân cộng hòa. Serebryansky lập được chiến tích đó dưới vỏ bọc thiết bị kiểm tra bay.
Năm 1936, một nhóm điệp báo viên của Liên Xô đã thực hiện một chiến dịch nổi tiếng khác ở Paris. Serebryansky đã cấy một điệp viên vào đoàn tùy tùng của Lev Sedov, con trai của Leon Trotsky (đối thủ chính của lãnh tụ Stalin ).
Tình báo Xô viết biết rằng khi trốn chạy khỏi Tổ quốc, Trotsky đã mang theo một lượng lớn hồ sơ gồm nhiều bức thư trao đổi qua lại (như những bức thư gửi cho Lenin và chỉ trích Stalin) và những tài liệu quan trọng khác mà Stalin muốn tiêu hủy.
Dưới sự chỉ huy của Serebryansky, điệp viên Liên Xô đã đánh cắp và gửi được một phần trong đống tư liệu khổng lồ này về Moscow.
Nhiệm vụ tiếp theo là bắt cóc chính Lev Sedov. Sedov sắp sửa phát biểu tại đại hội tiếp theo của Quốc tế Cộng sản và chính quyền Liên Xô khi ấy e sợ ông này sẽ kêu gọi hoạt động lật đổ, thậm chí thực hiện tiếm quyền. Kế hoạch bắt cóc đã sẵn sàng kích hoạt nhưng con trai của Trotsky lại đột ngột qua đời.
Thực hư về hoạt động của Serebryansky
Trong cuốn sách “Các điệp viên huyền thoại”, Nikolai Dolgopolov dẫn lời con trai Anatoly của Serebryansky nói như sau: “Cha tôi được tin là đã hoạt động rất sạch sẽ gọn gàng, nên đến gần đây ở cả Nga và nước ngoài không có thông tin chính xác nào về ông cả”.
Thậm chí Anatoly còn không biết chính xác cha mình đã làm gì, chẳng hạn ở Trung Quốc hay Mỹ. Ông nói: “Có rất nhiều huyền thoại về công tác của cha tôi ở các nước. Ví dụ, khi Serebryansky đang ở Mỹ, phản gián của nước này đã theo dõi ông. Nhưng tổng thống Mỹ khi đó ra lệnh không được tống giam ông mà chỉ trục xuất ông mà thôi, nhằm tránh làm hỏng quan hệ với Liên Xô”.
Anatoly cho rằng câu chuyện này là thêu dệt. Vì, “nếu người Mỹ vào lúc đó biết rằng Serebryansky là một sĩ quan tình báo Xô viết thì ông hẳn đã phải chết trong lao tù rồi”.
Nhưng có những chuyện mà Anatoly biết tương đối chắc chắn. Chẳng hạn, vào năm 1932, Serebryansky phải trải qua phẫu thuật viêm ruột thừa ở Mỹ. Ông thuyết phục bác sĩ chỉ gây mê cục bộ, vì nếu gây mê toàn thân thì ông có thể vô tình làm lộ thân phận bằng việc lỡ nói tiếng Nga. Tuy nhiên các bác sĩ đã mắc lỗi khiến Serebryansky bị gây mê toàn thân. Về sau, y tá cho biết ông đã nghiến chặt hàm răng của mình đến nỗi kíp mổ sợ ông có thể nuốt lưỡi của chính mình.
Anatoly giải thích: “Nếu cha tôi thốt ra dù chỉ một từ riêng lẻ nào đó không phải là tiếng Anh, thì điều đó đồng nghĩa với sự chấm dứt huyền thoại tình báo này. Ngay trong hoàn cảnh khó khăn đó, ông vẫn cố gắng vượt qua”.
Kết cục trắc trở
Đối với công tác tình báo của mình, Serebryansky đã liên tục được thưởng nhiều huân huy chương các loại của Liên Xô. Ông là một trong số ít người được nhận phần thưởng cao quý sau đây tới hai lần - “Phù hiệu Nhân viên Danh dự của tổ chức Cheka-GPU” (tiền thân của tổ chức an ninh-tình báo KGB sau này).
Tuy nhiên vào năm 1938, ở đỉnh cao của những cuộc thanh trừng nội bộ, Serebryansky đã bị triệu hồi về Moscow và được đưa thẳng lên máy bay tới nhà tù, nơi ông bị tra tấn để ép cung và sau đó bị kết án tử hình với cáo buộc làm gián điệp cho Anh và Pháp và chuẩn bị tấn công khủng bố nhằm vào Liên Xô.
Tuy nhiên phán quyết này đã không được thực thi do Thế chiến 2 lúc đó đã cận kề với Liên Xô. Các sĩ quan tình báo như Serebryansky khi đó đang khan hiếm. Thế là Serebryansky được ân xá và quay trở lại với công tác tình báo.
Trong suốt cuộc Chiến tranh Vệ quốc vĩ đại, Serebryansky chuyên về hoạt động phá hoại ngầm ở khắp châu Âu.
Ấy thế nhưng đến năm 1953, sau khi Stalin chết, Serebryansky lại bị chính quyền Liên Xô bắt một lần nữa, lần này ông bị kết án 25 năm tù với các cáo buộc tương tự như trước kia. Ba năm sau đó, điệp viên 65 tuổi này qua đời do đau tim trong một cuộc thẩm vấn khác.