Vào một buổi tối lạnh giá ở Moscow tháng 1/1977, một nam giới tầm tuổi trên 50 tên là Tolkachev va phải một người đàn ông khác tại một trạm xăng gần Đại sứ quán Mỹ. Người thứ 2 không ai khác là trưởng Cơ quan Tình báo Trung ương Mỹ (CIA) tại Moscow.
Cuộc gặp gỡ “tình cờ” này thực ra không phải là sự trùng hợp ngẫu nhiên.
Adolf Tolkachev cho tới nay vẫn là nguồn rò rỉ thông tin hàng không quân sự thảm họa nhất trong lịch sử nước Nga. Cộng tác với CIA trong giai đoạn 1979-1985, ông ta đã xoay sở để cung cấp cho phía Mỹ nhiều thông tin mật đến mức giúp cho Israel giành thế thượng phong ở Palestine. Và ông ta làm tất cả điều đó để nhận một mức lương tháng cao hơn cả mức lương của Tổng thống Mỹ khi đó.
Mật danh mà CIA đặt cho Tolkachev là Sphere.
Tolkachev trở thành kẻ phản bội Liên Xô được trả lương cao nhất, thu về hàng chục triệu USD theo mức giá thời nay. Tuy nhiên những gì mà Mỹ thu lại được thì lớn hơn nhiều – các thông tin tình báo do Tolkachev cung cấp đã giúp Mỹ tiết kiệm hàng tỷ, thậm chí hàng chục tỷ USD cho việc đổi mới công nghệ. Bộ Quốc phòng Mỹ về sau thừa nhận đến thập niên 1990 Mỹ vẫn đang hưởng lợi từ các thông tin mà Tolkachev cung cấp. Cụ thể, việc thiết kế các hệ thống dẫn đường laser và radar của Mỹ đã được đẩy nhanh tới 10 năm nhờ vào gã phản bội người Nga.
Tolkachev có vóc dáng tầm thước và làm việc tại Viện nghiên cứu Fazotron ở Moscow (Nga) trong lĩnh vực kỹ thuật gây nhiễu radar và dẫn đường bằng laser.
Bất mãn với chế độ?
Vào tháng 4/1979, Adolf Tolkachev vạch ra hàng loạt động cơ của mình trong một đoạn thư gửi cho CIA. Ông ta tiết lộ các nhân vật đào tẩu lớn như Sakharov và Solzhenitsyn đã xới lên trong ông ta cảm xúc muốn nổi loạn. Và Tolkachev cũng thực sự thích nước Mỹ.
Có một điều ngày càng rõ - các ghi chép của Tolkachev cho thấy có yếu tố gia đình và hận thù trong hành động của ông ta. Bố vợ của Tolkachev đã phải vào trại lao động dưới thời Joseph Stalin. Còn mẹ vợ ông ta đã bị hành quyết vào năm 1938.
Tolkachev sống một cuộc sống khá sung túc (theo chuẩn của thập niên 1970) trong một căn hộ 2 phòng ngủ ở tầng 9 cùng với vợ và con trai. Tòa chung cư này nằm cách Đại sứ quán Mỹ ở Moscow chỉ có 400m nên rất thuận lợi cho hoạt động gián điệp sau này của ông ta.
Adolf Tolkachev rời ô tô của mình vào ngày 9/6/1985. Ảnh: Hoffman.
Khi Tolkachev tiếp cận trưởng tình báo CIA vào cái đêm năm 1977 đó, ông ta chỉ hỏi liệu vị cán bộ tình báo kia có phải là người Mỹ không, sau đó ông ta để lại cho viên chỉ huy tình báo một cái phong bì. Bức thư trong đó nói rằng Tolkachev muốn “thảo luận các vấn đề” một cách bí mật với một “quan chức Mỹ thích hợp”.
Phải mất 2 năm trao đổi thư từ như vậy thì phía Mỹ mới chính thức lựa chọn Tolkachev vào mạng lưới gián điệp của họ. Washington lúc đó rất cảnh giác vì CIA còn có nhiều phi vụ khác nữa ở Moscow nên một vụ bê bối ngoại giao mới với Liên Xô sẽ là điều rất không được mong muốn, nhất là khi đó đang có mốt trục xuất cán bộ ngoại giao của nhau.
Vào đầu năm 1978, Lầu Năm Góc gửi một bản ghi nhớ cho CIA, yêu cầu được nhận loại thông tin mà Tolkachev tuyên bố sở hữu. Đây chính là bước ngoặt trong mối quan hệ giữa Tolkachev và CIA.
Sau đó Tolkachev lại chủ động thêm trong việc cung cấp số điện thoại để liên lạc.
Một bức điện sau đó được gửi ngay về Washington. Vào ngày 26/2, John Guilsher – một nhân viên CIA thành thạo tiếng Nga được giao phụ trách điệp viên Tolkachev. Mối quan hệ công việc đã được thiết lập giữa 2 người.
Được chu cấp công cụ gián điệp hiện đại
Vào tháng 4/1980, Washington đã gọi các cuộc thử nghiệm chống nhiễu trên các máy bay tiêm kích Liên Xô là một thông tin tình báo “độc đáo”. Thông tin này đi kèm với thông tin về các chỉnh sửa đối với một phi cơ tiêm kích khác của Liên Xô cũng như tất cả các trang tài liệu được chụp ảnh khác nói rõ chi tiết về các mẫu mới của hệ thống tên lửa trang bị cho máy bay.
Thường thì các đồ nghề và chỉ đạo của CIA sẽ được giấu trong các buồng điện thoại công cộng, đôi khi là một chiếc găng tay bẩn nằm trên mặt đất.
Phía tình báo Liên Xô (KGB) thừa nhận các công cụ gián điệp (gồm máy ảnh và các bộ giải mã nhỏ xíu) mà CIA giao cho Tolkachev sử dụng có chất lượng rất tốt.
GM_PC_ARTICLE_INPAGE_BANNER
Các thiết bị gián điệp mà CIA trang bị choTolkachev. Ảnh: Ilya Ogarev.
Tolkachev dùng các máy ảnh cực nhỏ để chụp các trang tài liệu mật trong giờ ăn trưa. Ngoài ra ông ta còn ghi tay hàng chục trang tài liệu, bao gồm các thông tin vô cùng quý giá.
Năm 1980, Tolkachev yêu cầu CIA cung cấp cho mình một viên thuốc độc dùng để tự sát phòng tình huống đặc biệt. Tolkachev giải thích với đại diện CIA rằng những thứ mà ông ta giấu được gia đình thì không giấu được KGB.
Tình hình về sau rủi ro hơn cho Tolkachev khi ông ta phải sử dụng đến cả thư viện của Viện nghiên cứu. Thư viện này có các tài liệu chẳng liên quan trực tiếp đến lĩnh vực mà ông ta phụ trách.
Năm 1983 Viện nghiên cứu Fazotron áp dụng các quy định bảo mật mới và điều này khiến hoạt động gián điệp của Tolkachev trở nên đặc biệt khó khăn.
Khi đó Tolkachev chột dạ: có thể KGB đã nhận biết được hoạt động của mình. Người ta đã tiến hành khám căn hộ của ông, với nội dung xoáy vào việc rò rỉ thông tin về một hệ thống nhận dạng mục tiêu của tiêm kích Liên Xô.
Cuộc điều tra không tìm ra điều gì cả. Nhưng khi đó Tolkachev đã mang sẵn viên thuốc độc (do CIA cung cấp) ngay bên dưới lưỡi.
Có đợt, Tolkachev viết rằng ông ta quá lo lắng về việc đã bị phát hiện nên đã đốt rất nhiều giấy tờ và tiền tại nhà mình ở vùng nông thôn. Trên đường trở về thủ đô Moscow, ông ta đã quăng thiết bị tình báo và những gì còn lại qua cửa sổ ô tô lúc ô tô đang chạy.
Bị bắt và tử hình
Rắc rối nghiêm trọng bắt đầu vào tháng 6/1985. Ngày 13/6, một nhân viên CIA phụ trách lưới gián điệp theo kế hoạch đến gặp gỡ Tolkachev.
Đúng lúc hai bên gặp nhau, một tá nhân viên KGB xuất hiện và đưa nhân viên CIA này về Lubyanka – trụ sở của KGB (ngày nay là FSB). KGB thu được máy ảnh mini, tài liệu, hàng ngàn đồng rouble... mà nhân viên CIA định trao cho Tolkachev.
Nhân viên KGB sử dụng các biện pháp nghiệp vụ để thẩm vấn về số đồ này. Tuy nhiên nhân viên CIA không dao động và phía tình báo Liên Xô buộc phải thả ông ta ra vào nửa đêm sau khi đã thông báo cho Đại sứ quán Mỹ. Một tuần sau nhân viên tình báo Mỹ này được đưa về nước.
Vụ bắt giữ nhân viên CIA đã được công bố rộng khắp trên báo chí Liên Xô. Nhưng người dân Liên Xô phải đến tháng 9 năm đó mới biết về vụ bắt gián điệp Tolkachev vào tháng 6.
Về việc Tolkachev bị phát giác, có một chi tiết là trong hàng ngũ tình báo CIA cũng có một kẻ phản bội, đó là Aldrich Ames – người này đã làm việc cho KGB từ năm 1985. Anh này đã cung cấp cho KGB thông tin về các vụ rò rỉ vào tháng 4/1985. Nhưng mãi đến tháng 6/1985, anh ta mới cung cấp thông tin về toàn bộ trường hợp của Tolkachev.
Một số nguồn tin Nga tuyên bố phía Liên Xô đã biết về gián điệp Tolkachev một thời gian và chủ động cung cấp thông tin tình báo giả cho ông ta nhằm phá âm mưu của Mỹ nhái theo công nghệ Liên Xô. Nhưng không biết chính xác KGB biết được manh mối về Tolkachev từ thời điểm nào.
Sau đó vào năm 1986, báo chí Xô viết đưa tin Tolkachev đã bị tử hình vì tội phản bội Tổ quốc.
Vào năm 2015, CIA đã giải mật hơn 900 trang tài liệu nói chi tiết về chiến dịch tình báo này./.