Từ ban công khách sạn trên sườn núi Voi (Phou-xang), du khách có thể phóng tầm mắt nhìn bao quát toàn bộ thị xã Phonesavanh yên bình dưới thung lũng. Nắng đổ vàng trên những ngọn đồi, nắng xiên qua những rừng thông mơ mộng, làm sáng bừng lên bức tranh cây cỏ trên đồng với những thửa lúa, vuông rau xanh non mướt mát. Xa xa, từng đàn bò đang nhởn nhơ gặm cỏ, điểm những chấm vàng trên thảm xanh mênh mông. Xếp tạm hành lý vào khách sạn, chúng tôi cho xe chạy về phía Cánh đồng Chum - cách trung tâm thị xã hơn 10km để khám phá những điều kỳ bí xung quanh những chiếc chum đá khổng lồ từ mấy nghìn năm trước.
Đá vẫn ngàn đời lặng lẽ ôm giấu sự thật chẳng thể cất lời
Cánh đồng Chum, tiếng Lào gọi là “Thoong Hảy hín” - là khu di chỉ cự thạch, gồm hơn 2.000 chum đá lớn nhỏ phân bố rải rác tại 90 điểm trên cao nguyên Mương Phuông (Muaeng Phuang) ở độ cao 1.200m so với mực nước biển. Thời chiến tranh, Xiêng Khoảng là chiến trường ác liệt. Hàng triệu tấn bom Mỹ đã trút xuống mảnh đất này. Nhà cửa, kho tàng, các di tích lịch sử văn hóa, tôn giáo đều bị hư hỏng nặng, trong đó có Cánh đồng Chum, mà những hố bom nằm rải rác khắp nơi ở đây là một minh chứng. Do bom mìn còn sót lại chưa được rà phá hết nên du khách chỉ có thể tham quan được 3 địa điểm chính là bản Ang - (250 chum), Lắt Sén (100 chum) và bản Sua (100 chum), cách thị xã Phonesavanh theo thứ tự 10km, 23km và 28km.
Chúng tôi đến thăm cụm chum đá bản Ang khi đã quá nửa buổi chiều. Cả một Cánh đồng Chum hiện ra trước mắt, trông từ xa như một bàn cờ với những cái chum lổn nhổn trông rất kỳ lạ. Đến gần mới thấy chúng rải rác từng nhóm, cái đứng, cái nghiêng, cái chôn nửa mình trong đất, với đủ kích cỡ từ nhỏ to đến cao thấp. Hình dạng chum cũng khác nhau: cái thắt núm, cái miệng thẳng, cái vuông vức, cái hình trụ, cái cao thon. Nhưng chỉ duy nhất một cái có nắp đậy. Phần lớn chum cao chừng 1 - 2m, nặng trung bình từ 6 tạ đến 1 tấn. Cái lớn nhất cao 3,25m, chum nặng nhất tới 14 tấn. Hầu hết được chế tác từ đá granite. Một số làm từ sa thạch có chứa thạch anh fenspat và mica. Trên mỗi chiếc chum còn chạm khắc hình người hay động vật cùng một số biểu tượng khác.
Những chiếc chum đá mang theo bí ẩn ngàn đời.
Có nhiều cách giải thích về những chiếc chum đá khổng lồ này. Nhưng có lẽ, quan điểm của nhà khảo cổ học Pháp - bà Madeleine Colani - người được Trường Viễn Đông Bác Cổ cử sang Lào khai quật tại Cánh đồng Chum năm 1930 thể hiện trong cuốn “Cự thạch cổ vùng Thượng Lào”, cho rằng mỗi cái chum là quan tài chứa di cốt người chết, là có vẻ đáng tin hơn cả. Bởi vì, bà đã tìm thấy xung quanh chum có xương và răng người, cùng những vòng tay bằng đồng thau, những chuỗi hạt bằng thủy tinh và mã não. Bà còn phát hiện một cái hang gần đấy có lẽ là nơi hỏa táng di cốt khi trên trần hang có dấu khói đen. Những bằng chứng khảo cổ của bà đã xác định thời gian hình thành và tồn tại của khu di chỉ này khoảng 500 năm trước đến 500 năm sau Công Nguyên.
Các nghiên cứu sau này của giáo sư Eiji Nitta - Trường Đại học Kagoshima - Nhật Bản; hai nhà khảo cổ học người Lào là Thoongsa Sayavongkhamdy và Thonglith Luangkhoth; rồi các nhà khảo cổ học của UNESCO về Cánh đồng Chum cơ bản đều đồng quan điểm cho rằng, các dấu tích di cốt, nồi táng, hiện vật thu được trong những hố đào xung quanh các chum đá là cùng thời. Những chum đá đó chỉ là vật tượng trưng để đánh dấu nơi chôn cất xung quanh.
Rời Cánh đồng Chum khi trời đã tắt nắng. Những cơn gió mang theo hơi lạnh của sương chiều đã ùa về trên cao nguyên mát rượi. Ngoái cổ nhìn lại, những chiếc chum đá vẫn lặng lẽ chôn chân trên cánh đồng giữa ráng chiều rực đỏ, mang theo những điều bí ẩn và hiện hữu cùng tồn tại ngàn đời ở nơi đây.
Xiêng Khoảng đâu chỉ có Cánh đồng Chum
Không thể phủ nhận sức hút của Cánh đồng Chum đối với khách du lịch, nhất là khi khu di chỉ này được UNESCO ghi danh là Di sản Văn hóa thế giới năm 2019. Nhưng Xiêng Khoảng đâu chỉ có Cánh đồng Chum. Mảnh đất này còn chứa đựng nhiều điều bí ẩn cần khám phá khi từng là lãnh địa của tộc người Phuang; từng chứng kiến bao cuộc chiến huynh đệ tương tàn giữa các nhóm quyền lực của Vương quốc Lan Xang và cả những cuộc oanh kích ác liệt của không quân Mỹ trong thời chiến tranh Đông Dương thập niên 60 - 70 của thế kỷ trước. Dẫu không còn lành lặn, nhưng những phế tích về tôn giáo còn sót lại đến ngày nay cũng đủ minh chứng về thời vàng son của một vương quốc xưa.
Cách thị xã Phonesavanh chừng 30km về phía nam là trung tâm mương Khoun. Tại đây, du khách có thể tham quan cụm di tích Phia Vat và các bảo tháp That Foun, That Chomephet ngay bên đường ở bản Siphom - vốn được xem là biểu tượng văn hóa của tộc người Phuang văn minh, hùng mạnh một thời.
Phia Vat là ngôi chùa lớn nhất và lâu đời nhất của Vương quốc Phuang, xây dựng hơn 600 năm trước, vào thời kỳ hưng thịnh nhất dưới sự cai trị của vua Chao Lankhamkong. Năm 1874, Vương quốc Phuang sụp đổ, Phia Vat cũng bị tàn phá. Thập niên 60 - 70 thế kỷ trước, chùa tiếp tục bị bom Mỹ phá hoại, chỉ còn lại một pho tượng Phật lớn ở chính điện, một số cột lớn và vài đoạn tường gạch đổ nát được giữ đến tận bây giờ.
Du khách cầu nguyện trước tượng Phật tại Phia Vat.
Du khách ngang qua đây hầu hết đều ghé thăm khu phế tích, quỳ trước Phật đài, thắp hương cầu nguyện, xin Đức Phật ban phước lành, hòa mình vào không khí trang nghiêm, tĩnh lặng để hồi tưởng về quá khứ vàng son của một trong những vùng đất trù phú nhất của Lào.
Cách chùa chừng 400m là That Foun cũng được xây dựng cùng thời với Phia Vat, bởi vị vua thứ 14 của Vương quốc Phuang - người đầu tiên đưa Phật giáo đến vùng đất này. That Foun là một công trình kiến trúc linh thiêng, được xây bằng gạch, giống như That Đăm ở thủ đô Vientiane nhưng to lớn và cao hơn, có kết hợp trang trí những cánh sen bằng đá sa thạch ở lưng chừng tháp. Bảo tháp là nơi lưu giữ xá lợi của Đức Phật khi Ngài nhập niết bàn. Trong chiến tranh, bảo tháp đã bị hư hại nhiều cũng như bị con người đột nhập để lấy đi nhiều cổ vật. Sau ngày Lào giải phóng, tháp được trùng tu trở về nguyên dáng vẻ ban đầu.
Bảo tháp được xây dựng trên một gò đất cao. Từ đây có thể thoải mái ngắm nhìn cảnh quan xung quanh với cánh đồng lúa mênh mông, những ngôi làng trù phú của người Lào. Xiêng Khoảng ở độ cao hơn 1.000m so với mực nước biển nên khí hậu mát mẻ quanh năm. Giữa mùa đông, trời vẫn luôn tạnh ráo. Những khóm hoa trạng nguyên trên đường vào bảo tháp, những giậu hoa dã quỳ mọc hoang dại trong khuôn viên như những đám lửa bừng lên trên nền trời xanh mây trắng. Chỉ một cái bấm máy, du khách đã có những bức ảnh đẹp làm kỷ niệm cho một chuyến đi. Hoặc ghé các gian hàng ngay cạnh chân tháp để mua vài món hàng lưu niệm, xem mấy người phụ nữ Lào ngồi thêu, nghe họ giới thiệu đôi nét về bảo tháp cùng những lễ hội truyền thống được tổ chức tại đây.
Du khách cũng có thể đến thăm That Chomphet cách đó mấy phút đi bộ. Di tích này được xây dựng vào đầu thế kỷ 14. Tương truyền trên đỉnh có gắn một viên kim cương. Tuy nhiên, trong chiến tranh, viên kim cương và nhiều loại đá quý đã bị quân đội nước ngoài lấy đi.
Hàng năm, vào dịp Tết cổ truyền Boun Pimay, người Lào vẫn tổ chức lễ hội tắm Phật tại các di tích này, như một nỗ lực gìn giữ những nét văn hóa truyền thống tốt đẹp của một đất nước mà hầu hết người dân đều theo đạo Phật.
Tháp Chomphet ở Xiêng Khoảng.
Nơi lưu giữ ký ức xưa
Người đến Xiêng Khoảng lần đầu sẽ rất ngạc nhiên khi đi chỗ nào cũng thấy bom đạn - hay nói chính xác là vỏ bom, vỏ đạn được người dân nơi đây sử dụng như một thứ “sản vật” quen thuộc để trang trí nhà cửa, nhà hàng khách sạn, hay chế tác thành vật dụng gia đình như chiếc gạt tàn thuốc lá làm bằng vỏ bom bi có hình quả ổi, quả dứa… những nhà hàng “bom”, quán “cà phê bom”, “cà phê lựu đạn”… Ông chủ nhà nghỉ Kong Keo dùng vỏ bom đạn để trang trí cho nhà hàng cà phê của mình như một cách tạo ấn tượng đối với du khách. Cột nhà là những vỏ quả bom dựng đứng; trên bàn có đủ loại vỏ lựu đạn, cửa sổ của quán cũng lủng lẳng mấy cái mũ sắt của lính Mỹ được dùng để trồng phong lan. Ngoài sân vườn còn có cả ki-ốt bày toàn súng, vỏ đạn, vỏ bom... Thấy tôi ngạc nhiên, ông Hà Văn Cảnh, Chủ tịch Hội người Việt Nam tỉnh Xiêng Khoảng nói rằng, “đó là chuyện bình thường. Trước đây, có nhà còn trang trí ngoài sân vườn cả chiếc trực thăng hay máy bay phản lực của Mỹ nữa đấy”.
Từ khi Cánh đồng Chum được UNESCO ghi danh là Di sản Văn hóa thế giới, du khách đến Xiêng Khoảng đông hơn. Nhiều nhất vẫn là những cựu chiến binh Việt Nam muốn thăm lại chiến trường xưa và khách Mỹ, châu Âu muốn khám phá văn hóa, tìm hiểu lịch sử chiến tranh của Lào. Từ trung tâm tỉnh, du khách có thể theo quốc lộ 7 chừng 50km đến mương Kham để tắm nước khoáng nóng trước khi vượt hơn 260km sang tỉnh Hủa phăn - thủ đô kháng chiến của Cách Mạng Lào. Con đường này, mùa đông thì rực rỡ dã quỳ, mùa xuân núi rừng sáng bừng sắc trắng hoa ban đang hấp dẫn du khách trở lại chiến trường xưa.
Đất đai màu mỡ, khí hậu mát mẻ quanh năm, Xiêng Khoảng là vùng đất có nhiều đặc sản nổi tiếng. Măng, nấm, bún, miến, gạo nếp, mật ong rừng, thịt bò… thứ gì của Xiêng Khoảng cũng được xếp vào hàng ngon nhất. Con gái Xiêng Khoảng da trắng má hồng, xinh đẹp nết na, khéo tay có tiếng. Người Xiêng Khoảng rất có khiếu kinh doanh và hầu hết đã trở nên giàu có khi đến Vientiane lập nghiệp.