Ứng phó thiên tai dị thường và khốc liệt

Thời tiết tốt không đồng nghĩa an toàn

Sáng 14/11, khi thời tiết tạnh ráo, khu vực xã biên giới Hùng Sơn của TP Đà Nẵng (Quảng Nam cũ) xảy ra vụ sạt lở đất kinh hoàng, vùi lấp hoàn toàn đường vào thôn Pứt, ba người mất tích đến nay vẫn chưa tìm thấy.

Mưa lớn dữ dội cũng gây ra hai vụ sạt lở đất kinh hoàng tại đèo Khánh Sơn và đèo Khánh Lê (Khánh Hoà) vào đêm 16/11 khiến 9 người chết và một người mất tích. Trên Hệ thống cảnh báo lũ quét, sạt lở đất theo thời gian thực, màu tím (khu vực có nguy cơ rất cao) bao trùm khắp khu vực từ Đà Nẵng đến Khánh Hòa trong những ngày qua.

Theo ông Mai Văn Khiêm, Giám đốc Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia, miền Trung đang trải qua mùa mưa lũ dị thường. Những ngày cuối tháng 10, khu vực từ Hà Tĩnh đến Quảng Ngãi liên tiếp hứng chịu những trận mưa rất lớn, riêng từ ngày 25-30/10, nhiều nơi mưa trên 1.500mm, tương đương 30-50% so với lượng mưa trung bình cả năm, có nơi chiếm trên 50% lượng mưa cả năm như Kỳ Anh (Hà Tĩnh) 1.665mm, Nam Đông (Huế) 2.364mm, Trà My (Đà Nẵng) 2.143mm, riêng đỉnh Bạch Mã (Huế), lượng mưa trong một ngày lên tới 1.740mm, là trận mưa lớn thứ hai trong lịch sử thế giới.

Tháng 11, miền Trung liên tiếp đón mưa, bão. Mới nhất, từ ngày 15/11 đến nay (20/11), miền Trung tiếp tục hứng chịu một đợt mưa lớn diện rộng với trọng tâm mưa từ Huế đến Khánh Hòa, đặc biệt là Bình Định (cũ) đến Khánh Hoà. Nhiều nơi mưa trên 1.000m chỉ trong 2-3 ngày. “Mưa vượt lịch sử và kéo dài liên tục, gây ra tác động nghiêm trọng cho khu vực miền Trung”, ông Khiêm nói.

Mưa kéo dài, lượng nhiều hơn so với trung bình nhiều năm đã làm đất núi bão hoà nước, mất khả năng thấm, lượng nước tồn đọng trong các tầng đất - đá làm giảm độ liên kết, khiến mái dốc rất yếu. Vì vậy, theo ông Khiêm, khi hứng chịu thêm các trận mưa mới, dù lượng mưa không quá lớn, ngưỡng chịu tải của đất bị vượt qua, dẫn tới trượt lở ngay lập tức, nhất là trên các cung đường miền Trung, Tây Nguyên.

Dự báo từ nay đến đêm 23/11, mưa lớn vẫn tiếp tục ở miền Trung, nhất là Đà Nẵng đến Khánh Hòa. Mưa chồng mưa trên nền đất đá ngấm nước khiến khu vực này tiếp tục có nguy cơ rất cao xảy ra lũ quét, sạt lở đất.

Ông Khiêm đặc biệt lưu ý, cả khi mưa dứt, trời chuyển nắng, nguy cơ sạt lở vẫn cực kỳ cao, sự cố sạt lở đất thôn Pứt, xã Hùng Sơn là một ví dụ. “Nói cách khác, sạt lở có thể xảy ra muộn hơn vài giờ đến vài ngày sau mưa, dù thời tiết bên ngoài đã rất tốt.

Vì vậy, việc thấy trời nắng, thời tiết tốt không đồng nghĩa là an toàn”, ông Khiêm chia sẻ và cảnh báo các điểm dân cư nằm dưới chân núi, khu vực khai thác, taluy đường giao thông ở mức rủi ro rất cao.

Phục hồi “lá chắn tự nhiên”

Dù miền Trung chịu mưa lũ dị thường khiến nguy cơ sạt lở đất ở khắp nơi nhưng theo các chuyên gia, không thể chỉ đổ lỗi cho thiên nhiên. TS. Tô Văn Trường, chuyên gia độc lập về môi trường và tài nguyên nước cho biết, phá rừng, chuyển đổi đất rừng, khai thác khoáng sản và đào - đắp đất làm đường đã làm thay đổi trạng thái cân bằng tự nhiên trên các sườn dốc, làm gia tăng các nguy cơ trượt lở đất đá, ngay cả khi mưa không quá lớn.

Chuyên gia này cho rằng, việc xây dựng nhà cửa, công trình dưới chân hoặc trên đỉnh dốc tạo ra tải trọng mới, gây mất ổn định mặt sườn.

Bên cạnh đó, sự phát triển của giao thông kéo theo các phương tiện có tải trọng và vận tốc cao cũng ảnh hưởng đến kết cấu đất đá. Hệ thống thoát nước yếu hoặc thiếu rãnh dẫn mưa khiến nước đọng lại, thẩm thấu sâu, làm tăng áp lực nước lỗ rỗng và giảm độ bền của đất.

TS. Tô Văn Trường đề xuất, trong bối cảnh thiên tai ngày càng dị thường và khốc liệt, mưa lớn cực đoan ngày càng nhiều, để giảm thiểu lũ quét, sạt lở đất, phục hồi rừng vẫn là biện pháp căn cơ nhất, đặc biệt là hệ thống phòng hộ đầu nguồn, rừng ven sườn dốc. Đây sẽ là “lá chắn tự nhiên” hạn chế sạt lở.

Về dài hạn, phải quy hoạch lại việc sử dụng đất dốc. Những khu vực có độ dốc lớn hoặc nền đất yếu tuyệt đối không được xây dựng nhà cửa, công trình nặng hoặc bố trí dân cư. Ngành giao thông cần có nghiên cứu riêng cho kết cấu đường tại các khu vực có mực nước ngầm cao, nhằm giảm chấn động lan truyền gây phá vỡ nền đất.

Bên cạnh đó, việc xây dựng taluy, bậc hóa mái dốc, sử dụng cảm biến chuyển vị, thiết bị đo mực nước ngầm cũng cần được đưa vào tiêu chuẩn thiết kế và quản lý đường miền núi. “Một yêu cầu nữa là tích hợp quản lý rủi ro sạt lở vào quy hoạch vùng, đặc biệt các khu vực có khai thác khoáng sản, tuyến giao thông chiến lược, khu kinh tế ven biển và đồi núi”, TS. Trường nói thêm.

Sạt lở phơi bày những 'điểm mù'

Sạt lở đèo liên tiếp, đường huyết mạch tê liệt từ bão số 9 đến 13 đang phơi bày những “điểm mù” trong quy hoạch và quản lý hạ tầng của Lâm Đồng.

Liên quan đến tình trạng sạt lở đất và các tuyến đường đèo ở Lâm Đồng, KTS Trần Đức Lộc cho biết, đó chính là lát cắt rõ nhất để nhìn thẳng thực trạng.

Từ bão số 9 đến số 13, các tuyến đèo D’Ran, Sông Pha, Khánh Vĩnh, Đại Ninh, Gia Bắc liên tục xảy ra sạt lở; mới đây là đèo Prenn và Mimosa; cao tốc Cam Lâm - Vĩnh Hảo đi Phan Thiết - Long Thành nhiều lần ngập sâu gây ách tắc. Các tuyến quốc lộ 20, 27, 27C hay đèo Bảo Lộc vẫn luôn tiềm ẩn nguy cơ, chỉ cần một vụ sạt trượt hoặc tai nạn là giao thông ngay lập tức bị tê liệt.

“Vậy du khách nghĩ gì khi đến Đà Lạt - Lâm Đồng trong bối cảnh đó?”, ông Lộc đặt vấn đề. Không chỉ du lịch, nền kinh tế của tỉnh cũng chịu ảnh hưởng dây chuyền. Chi phí giao thông đội lên, việc vận chuyển nông sản, sinh hoạt phẩm bị gián đoạn, khoảng cách địa lý bị “kéo dài” bởi những điểm sạt lở bất ngờ.

“Chúng ta đã thực sự đặt ra và triển khai các giải pháp cải thiện, khắc phục hay ứng phó với nguy cơ sạt lở - ngập lụt ở các tuyến giao thông ngoại vi và cả trong đô thị hay chưa? Đây không phải câu chuyện của một ngành, càng không phải một nhóm người. Nếu không nhìn thẳng vào thực trạng, mọi cơ hội phát triển sẽ bị che khuất bởi chính những khó khăn mà ta né tránh”, KTS Đức Lộc nhấn mạnh.

Mưa trúng chỗ là sạt

KTS Đức Lộc nhấn mạnh, không thể coi sạt lở chỉ là “thiên tai” mà phải xem đó là cảnh báo trực tiếp đối với công tác hạ tầng và quản lý. Về sạt lở trên đèo Prenn, KTS Đức Lộc đánh giá dù điểm sạt lở nhỏ nhưng phản ánh rõ bất cập trong cấu trúc đường đèo mới.

Hệ thống kè taluy dương thi công không đồng bộ, khép kín khiến những đoạn không kè trở thành điểm yếu. “Chỉ cần mưa trúng chỗ là sạt. Điều này khiến chúng ta phải suy nghĩ về cách làm và các giải pháp bền vững”, ông Lộc nói.

KTS Đức Lộc đặt câu hỏi: Với kinh nghiệm ứng cứu các vụ sạt lở đường đèo và quốc lộ vừa qua, liệu giải pháp triệt để hay lại lặp lại kịch bản quen thuộc: mưa lớn - sạt lở - ách tắc - ứng cứu? Về mặt khoa học, ông khẳng định cần xây dựng bộ giải pháp ngắn hạn, trung hạn và dài hạn phù hợp với nguồn lực, vật tư và nhân lực tại chỗ. “Ít nhất phải có lộ trình 3 năm cho ngắn hạn và 5 năm cho dài hạn, thay vì ứng phó vụ việc một cách riêng lẻ”, KTS Đức Lộc nói.

Cùng với đó, công tác quản lý, bảo vệ và trồng rừng ở các khu vực sườn đèo, đất dốc, thung lũng sâu hay các mép nước phải được rà soát toàn diện. Những thiết kế, thi công các tuyến đèo sắp triển khai cần tiếp thu đầy đủ kinh nghiệm thực tế từ các sự cố vừa qua, kể cả trong khâu dự báo tác động môi trường, kịch bản ứng phó theo từng khu vực, từng công trình và từng mùa mưa bão.

KTS Đức Lộc lưu ý thêm: nhiều thiết kế mở rộng đường giao thông ngoại vi chỉ tính trong phạm vi mặt đường để tránh phát sinh chi phí, song lại bỏ qua phạm vi hành lang bảo vệ đường bộ - nơi dễ sạt nhất.