Thời kỳ cuối của cuộc chiến tranh Thái Bình Dương, quân Mỹ chuẩn bị chiếm đảo Leyte thuộc miền Trung Philippines, từ đó chiếm luôn toàn bộ quần đảo này để cắt đứt đường giao thông trên biển của Nhật, lập căn cứ hải-không quân để tấn công vào Nhật.
Nhật Bản quyết tâm cố thủ căn cứ chiến lược này nên lập kế hoạch chiến đấu, chuẩn bị 4 hàng không mẫu hạm, 716 máy bay và 82 tàu chiến các loại, quyết một phen sống mái với Mỹ. Quân Mỹ do Thượng tướng MacArthur chỉ huy, lập kế hoạch điều động 35 hàng không mẫu hạm, 1.280 máy bay, 211 tàu chiến các loại.
Ngày 20-10, MacArthur đưa quân đổ bộ lên đảo Leyte. Ngày 22, hạm đội số 2 của Nhật với tư cách là lực lượng chủ lực từ Singapore tiến về phía Bắc, đi vào vịnh Leyte; hạm đội số 5 từ Nhật di chuyển xuống phía Nam, hướng đến cứ điểm đổ bộ của quân Mỹ tại đảo Leyte. Hai nhóm dự định sẽ gặp nhau vào sáng ngày 25.
Ngoài ra, hạm đội số 3 của Nhật còn không chế một bộ phận của hạm đội Mỹ tại khu vực biển phía Đông Luzon.
Sáng sớm ngày 23, hạm đội số 2 của Nhật trên đường tiến về phía Bắc đã bị hai chiếc tàu ngầm của Mỹ tấn công bất ngờ, chiếc kỳ hạm và một chiếc tuần dương bị đánh đắm. Số còn lại khi đến miền Trung quần đảo Philippines liền bị 250 chiếc máy bay của Mỹ tấn công 5 trận, thiệt hại vô cùng nặng nề.
Tàu sân bay USS Princeton (CVL-23) của Hải quân Mỹ bốc cháy sau khi trúng bom của Nhật Bản ngày 24/10/1944. Ảnh: Hải quân Mỹ.
Nhật liền điều động 180 chiếc tấn công vào hạm đội đặc chủng của Mỹ để trả thù, đánh chìm một mẫu hạm hạng nhẹ của Mỹ. Ngày 24, hạm đội số 2 của Nhật vẫn mạo hiểm tiếp tục tiến về phía trước. Không ngờ hạm đội số 3 của họ khi đi qua eo biển Surigao đã rơi vào bẫy của hạm đội số 7 Mỹ.
Hai bên chiến đấu đến tận sáng ngày 25, chỉ có một chiếc tàu Nhật chạy thoát, số còn lại đều bỏ xác dưới biển. Hạm đội số 2 của Nhật đang tiến đến, thấy tình thế bất lợi, vội quay đầu rút lui. Ngày 25, hạm đội số 2 của Nhật vượt qua làn đạn ác liệt đã đụng độ với hạm đội của Mỹ tại vùng biển cách vịnh Leyte 80 hải lý, hai bên đã nổ ra trận đấu ác liệt.
Quân Mỹ vừa đánh vừa lui, sau đó cho lực lượng không quân phản công, đánh tan đội hình quân Nhật, buộc hạm đội số 2 rút về hướng Bắc. Các máy bay và chiến hạm của Mỹ truy đuổi tấn công, cho đến khi cách nhau khá xa mới thôi.
Đồng thời lúc đó, hạm đội số 3 của Nhật đi đến vùng biển Đông Luzon cũng bị lực lượng không quân của hạm đội số 3 Mỹ tấn công, 4 chiếc mẫu hạm bị đánh đắm. Số thoát nạn tháo chạy về phía sau.
Thiết giáp hạm Musashi của Hải quân Đế quốc Nhật Bản bị tấn công trong trận chiến vịnh Leyte. Ảnh: Hải quân Mỹ
Cuộc chiến trên vịnh Leyte kéo dài liên tiếp 3 ngày 3 đêm, lập kỷ lục chiến tranh trên biển về phạm vi, thời gian và quy mô.
Tại cuộc chiến này đã hình thành nên 6 chiến trường trên biển, mỗi nơi đều chiến đấu độc lập. Trận này, hải quân Nhật đã thiệt hại nặng nề. Từ đó, quân Mỹ nắm quyền khống chế trên không và trên biển đối với quần đảo Philippines.
(Bài viết sử dụng tư liệu từ cuốn "100 cuộc chiến lẫy lừng trong lịch sử thế giới" - NXB Thời Đại)