Liên Xô coi đây là chuẩn bị cho cuộc xâm lược và cũng đã thực sự sẵn sàng chống trả. Mùa thu năm 1983, giống như trong thời gian cuộc khủng hoảng Caribe vào mùa thu năm 1962, thế giới mấp mé bên bờ vực diệt vong.
Thời kỳ đầy đe dọa
Năm 1983, quan hệ giữa Mỹ và Liên Xô, giữa Tổ chức Hiệp ước Bắc-Đại Tây Dương (NATO) và khối Hiệp ước Warsaw đã leo thang đến cực hạn. Sở dĩ như vậy do sự thúc đẩy từ hàng loạt yếu tố: luận điệu chống Cộng gay gắt của Tổng thống Hoa Kỳ Ronald Reagan, cuộc xâm nhập của quân Mỹ vào Grenada, điều động tên lửa tầm trung "Pershing-II" đến châu Âu, tập trung quân của NATO gần biên giới các nước XHCN Đông Âu.
Ngoài ra, vào đêm rạng ngày 1 tháng 9 năm 1983, tiêm kích chiến đấu cơ của Liên Xô trên vùng Viễn Đông đã bắn hạ đối tượng vi phạm biên giới là chiếc Boeing 747 của Hàn Quốc. Không thể không tính đến một yếu tố khác: cuộc chiến ở Afghanistan mà Liên Xô trực tiếp còn phương Tây gián tiếp tham gia. Ở Mỹ và châu Âu đã vang lên những lời hô hào "trừng trị" Matxcơva. Bất cứ lúc nào Chiến tranh Lạnh cũng có thể trở thành cuộc chiến tranh nóng.
Trong bối cảnh đó, chẳng có gì đáng ngạc nhiên khi các cơ quan đặc nhiệm và quân đội Xô-viết chú ý đến sự kiện NATO tiến hành tập trận Able Archer-83 quy mô lớn, nhằm nâng cao khả năng chỉ huy kiểm soát quân đội trong quá trình xảy ra xung đột hạt nhân tiềm ẩn.
Tên lửa tầm trung Mỹ Pershing II.
Điều kiện diễn tập đều sát gần với thực tế chiến đấu, đến mức công bố sẵn sàng chiến đấu «như trong tình trạng chiến tranh». Tổng thống, Phó Tổng thống và Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ cùng Thủ tướng Anh, Thủ tướng CHLB Đức trực tiếp theo dõi cuộc tập trận. Đã huy động phần tham gia của lực lượng vũ trang cũng như các cơ quan dân sự của toàn thể các nước trong khối Liên minh. Tăng vọt nhịp độ các cuộc trao đổi vô tuyến mã hóa giữa Washington và London, mà tình báo Liên Xô ngờ rằng trong đó là các cuộc tham vấn bàn bạc về khả năng sử dụng vũ khí hạt nhân.
Phía Mỹ khăng khăng là họ không định gây hấn, rằng giữa Matxcơva và Washington đã có "sự hiểu lầm". Hoa Kỳ đã không tính đến khả năng phản ứng tiềm tàng của Matxcơva đối với cuộc tập trận Able Archer.
"Vào năm 1983, có thể chúng tôi đã vô tình đặt quan hệ của chúng ta với Liên Xô bên bờ vực cuộc chiến hạt nhân", các tác giả của một tài liệu mật vừa được công bố đã thừa nhận như vậy.
Tăng cao mức sẵn sàng chiến đấu
Liên Xô và Nga không đưa ra bình luận chính thức nào về phản ứng của Matxcơva đối với cuộc tập trận Able Archer. Nguồn thông tin duy nhất về hành động của phía Liên Xô trong những ngày đó là lời khai của tên phản bội Oleg Gordievsky cung cấp cho tình báo Anh. Các tài liệu lưu trữ được giải mật của cơ quan tình báo Mỹ lần đầu tiên tiết lộ quan điểm của Washington về tình hình phát triển hồi mùa thu năm 1983.
Tương ứng với "huyền thoại" của Able Archer-83, dường như binh sĩ của khối Hiệp ước Warsaw đã có những hành động thù địch chống lại NATO, mưu toan sử dụng vũ khí hủy diệt hàng loạt.
Các cuộc tập trận lớn là cần thiết, để vạch ra phương thức hành động của quân đội NATO nếu đột nhiên kịch bản nguy cơ trở thành hiện thực. Trong khi đó, Điện Kremlin đánh giá những gì đang diễn ra ở châu Âu như là động thái tổ chức một cuộc tấn công hạt nhân nhắm vào Liên Xô và các đồng minh của Matxcơva.
Chẳng hạn, theo dữ liệu giải mật của tình báo Mỹ, trong suốt thời gian diễn ra cuộc tập trận của NATO, trong Lực lượng Tên lửa Chiến lược Liên Xô thông báo nâng cao mức sẵn sàng chiến đấu. Tại các sở chỉ huy quân sự đều tăng cường các ca trực chiến bổ sung.
Hai nhóm không quân Liên Xô được triển khai tại hàng chục sân bay ở Cộng hòa Dân chủ Đức và Ba Lan, đã ban hành chế độ 30 phút sẵn sàng xuất kích. Lực lượng căn bản của đội quân này là những máy bay có khả năng mang vũ khí hạt nhân: chiến đấu cơ đa năng Su-27, máy bay tiêm kích-ném bom Su-17 và máy bay ném bom tiền tuyến Su-24.
Trong trường hợp xảy ra chiến tranh, các phi đội sấm sét này có thể phóng vũ khí hạt nhân chiến thuật với tổng công suất 30 kiloton vào lực lượng quân đội NATO. (Để so sánh, hãy nhớ rằng như vậy là mạnh hơn gấp đôi công suất của quả bom hạt nhân mà người Mỹ ném xuống Hiroshima hồi tháng 8 năm 1945).
Xe tăng Liên Xô T-64 tập trận.
Tình báo chạy theo không kịp
Liên Xô sửa soạn nghênh chiến một cách nghiêm túc, và phương Tây cuối cùng cũng đã hiểu ra điều đó. Có lẽ là thế giới đã được cứu vãn khỏi đại hoạ Thế chiến 3 do thực tế là những nhân vật nắm quyền quyết định không phải bao giờ cũng luôn nhận được thông tin kịp thời đúng lúc.
Trong các tài liệu lưu trữ được giải mật có lời khai của Trung tướng Perruts, Giám đốc tình báo của Lực lượng Không quân Hoa Kỳ tại Châu Âu (USAFE). Ông này nhớ lại rằng trong quá trình tập trận, ông đã liên lạc với chỉ huy của USAFE là Tướng Minter.
Perruts thông báo: "Minter hỏi tôi, chuyện gì đang xảy ra ở Đông Đức vậy? - Tôi trả lời: Chẳng có cơ sở đầy đủ nào để thực sự nâng cao mức sẵn sàng chiến đấu của quân đội ở châu Âu. Nhưng giá như khi đó tôi biết chi tiết về những gì đang diễn ra ở bên kia biên giới, không biết tôi sẽ nói gì với chỉ huy".
Có lẽ sự thiếu thông tin của Perruts đã ngẫu nhiên ngăn chặn một cuộc chiến toàn diện giữa NATO và khối Hiệp ước Warsaw, vốn nhiều khả năng biến thành cuộc chiến hạt nhân.
Chỉ sau cuộc tập trận, tình báo Mỹ mới khá choáng váng nhận ra rằng lực lượng NATO đã nằm dưới "thanh gươm hạt nhân" của Liên Xô trong suốt hơn một tuần lễ. Và chính bản thân phương Tây đã kích động dẫn đến tình trạng như vậy.
Từ những sự kiện của 38 năm trước cho thấy cần rút ra bài học. Không chỉ cho phương Tây, không riêng cho Nga, mà là bài học cho tất cả các nước.
Những tuyên bố hùng biện hiếu chiến và các chiêu trò quy mô "trên bờ vực chiến tranh" gây khó chịu cực kỳ cho các láng giềng và có thể biến thành cuộc đụng độ thực tế. Trong điều kiện như vậy, chỉ một động tác nhỏ nhất cũng đủ để mở đầu cuộc "bắn súng lớn".