Nhà thiết kế Erwin Scharlinki cùng những người mẫu làm việc cho công ty của Leopold Seligmann - một trong những nhà sản xuất quần áo lớn nhất ở Berlin - vào năm 1932. Ảnh: Uwe Westphal
Mặc dù Tuần lễ thời trang Berlin diễn ra hai lần mỗi năm vào tháng 1 và tháng 7, nhưng thành phố này của Đức không nắm giữ danh hiệu “Kinh đô thời trang”.
Đó là lý do tại sao ngay cả người dân Berlin cũng ngạc nhiên khi biết rằng thành phố của họ từng là một trung tâm thời trang thịnh vượng trước Thế chiến II; và chủ yếu nhờ vào các doanh nhân Do Thái - những người đi tiên phong trong thời trang hiện đại ở Berlin.
Ngành công nghiệp thời trang Do Thái bắt đầu như thế nào?
Theo hãng thông tấn DW, ngành công nghiệp thời trang bắt đầu phát triển ở Berlin vào những năm 1830. Máy may công nghiệp được giới thiệu vào những năm 1850 đã thay đổi cuộc chơi: Một chiếc áo sơ mi có thể được sản xuất trong 1 tiếng thay vì 8 tiếng.
Giữa quá trình công nghiệp hóa này, bối cảnh chính trị và xã hội của nước Đức đã cho phép các doanh nhân Do Thái tạo ra ảnh hưởng.
Trong nhiều thế kỷ, những người Do Thái sống ở Đức đã phải chịu đựng những hạn chế pháp lý ảnh hưởng đến khả năng kiếm sống của họ và đẩy hầu hết bọn họ vào cảnh nghèo đói.
Uwe Westphal - một nhà báo tự do và là tác giả của cuốn sách "Thời trang đô thị Berlin 1836 - 1939. Câu chuyện về sự trỗi dậy và sụp đổ của ngành công nghiệp thời trang Do Thái” – cho biết, nhiều người Do Thái bán rong các loại đồ trang trí nhỏ lẻ và quần áo cũ, trong khi những người Do Thái giàu có thì kinh doanh các loại vải tốt.
Westphal - người đã cống hiến gần 40 năm để nghiên cứu, thuyết trình và viết về ngành công nghiệp thời trang Do Thái bị lãng quên ở Berlin - chỉ ra rằng, cuộc Cách mạng Công nghiệp vào giữa thế kỷ 19 đã dẫn đến sự thành lập của Đế chế Đức vào năm 1871. Đế chế này công nhận các quyền mới cho người Do Thái trong hiến pháp của mình, cho phép cộng đồng người Đức gốc Do Thái phát triển.
Năm 1871, chỉ có hơn 800.000 cư dân ở Berlin. Đến những năm 1920, thủ đô nước Đức đã trở thành một đô thị với dân số hơn 4 triệu người, trong đó 4% là người Do Thái.
Người Do Thái đổ xô từ nông thôn lên thành phố lớn để tìm kiếm cơ hội. "Trong số họ có những thợ may, cả nam lẫn nữ, và doanh nhân như David Leib Levin – người đến từ Köningsberg. Ông mở một xưởng may áo khoác nữ, và vào năm 1840, ông là một trong những người đầu tiên áp dụng giá cố định cho sản phẩm của mình", Westphal nói.
Thiết kế của Lissy Edler (người sau này lấy tên là Alice Newman) cho công ty thời trang Loeb & Levy vào những năm 1920. Ảnh: Uwe Westphal
Berlin trở thành trung tâm thời trang may sẵn
Các xu hướng thời trang từ Paris, đặc biệt là thời trang cao cấp, quá đắt đỏ đối với tầng lớp trung lưu và công chức tại Đức - những người ngày càng quan tâm đến vẻ ngoài thời trang. Vì vậy, các doanh nhân Do Thái "nảy ra ý tưởng sản xuất quần áo thời trang giá rẻ theo một tiêu chuẩn nhất định. Nhu cầu đã có, và ngành công nghiệp này phát triển nhanh chóng", Westphal giải thích.
Ngành công nghiệp thời trang của Berlin đạt đến đỉnh cao vào những năm 20 của thế kỷ trước, với hơn 2.700 công ty thời trang chủ yếu thuộc sở hữu của các gia đình Do Thái. Những cái tên như anh em nhà Manheimer, David Leib Levin, Nathan Israel và Hermann Gerson đồng nghĩa với xu hướng mới và đang phát triển của thời trang may sẵn.
Các doanh nhân Do Thái nhanh chóng thích nghi với nhu cầu mới của thời đại công nghiệp. "Họ có linh cảm về những gì mọi người thích và họ có mối quan hệ quốc tế với các nhà sản xuất vải", Westphal nói.
Quần áo được bán trong các cửa hàng bách hóa sang trọng, chủ yếu thuộc sở hữu của các gia đình Do Thái.
Ngành công nghiệp thời trang của Berlin cũng đạt được thành công quốc tế và xuất khẩu sang Mỹ, Hà Lan, Anh, Scandinavia và Argentina. Berlin trở thành địa chỉ cung cấp quần áo hàng ngày giá rẻ, phong cách và chất lượng cao. Ý tưởng cho các thiết kế đã được sao chép trực tiếp từ các buổi trình diễn thời trang cao cấp ở Paris. Và hoạt động kinh doanh đang bùng nổ.
Sự sụp đổ của thời trang do người Do Thái tạo ra
Theo hãng thông tấn DW, tại Đức, chủ nghĩa bài Do Thái và sự ghen tị với thành công của người Do Thái trong ngành công nghiệp thời trang đã xuất hiện từ rất sớm. Nhưng với việc Hitler lên nắm quyền vào năm 1933, các doanh nghiệp do người Do Thái làm chủ đã phải hứng chịu những đòn công kích nặng nề, bắt đầu bằng làn sóng tẩy chay các cửa hàng của người Do Thái bùng phát từ ngày 1/4 cùng năm.
Các công ty của các nhà sản xuất thời trang Do Thái sau đó đã bị các thành viên của Đảng Đức Quốc xã tiếp quản một cách có hệ thống: "Người Do Thái sớm bị cấm vay ngân hàng. Đối với các công ty quần áo, đây là một thảm họa. Bạn không thể tổ chức các buổi trình diễn thời trang nếu không có bảo lãnh của ngân hàng", Westphal giải thích.
Đó là lý do tại sao người Do Thái buộc phải đưa các thành viên Đảng Đức Quốc xã trở thành đối tác trong công ty của họ để có quyền tiếp cận các quỹ và cuối cùng chuyển quyền sở hữu cho các thành viên này với giá thấp đến nực cười.
Trang bìa của một tạp chí từ năm 1938 tự hào về ngành công nghiệp quần áo của Đức. Ảnh: Uwe Westphal
Theo hãng thông tấn DW, trong vụ thảm sát tháng 11/1938, các nhóm ủng hộ Đức Quốc xã đã tấn công hàng trăm công ty trên đường Hausvogteiplatz thuộc quận Mitte ở Berlin, đó là trung tâm thời trang Do Thái của thành phố. Họ phá hủy mọi thứ mà mình bắt gặp trên đường.
"Trong số 2.700 công ty thời trang của người Do Thái, chỉ còn lại 24 công ty và họ cũng bị tịch thu, muộn nhất vào năm 1940", Westphal nói.
Theo chuyên gia Westphal, mối quan tâm chính của Đảng Đức Quốc xã lúc đó là bất động sản xung quanh đường Hausvogteiplatz, vì đảng này đang tìm kiếm vị trí đặt trụ sở mới.
Sau đó, những người lao động bị ép buộc làm việc trong các xưởng thời trang gần các trại tập trung.
Những người thợ may làm việc với máy khâu tại trại tập trung Auschwitz trong Thế chiến II. Ảnh: Yad Vashem Archiv
Josef Neckermann và Hugo Boss chỉ là hai cái tên nổi bật trong số các chủ sở hữu của các công ty đã thu lợi rất nhiều từ việc tiếp quản các doanh nghiệp Do Thái bị Đức Quốc xã chèn ép. Westphal chỉ ra: “Họ giám sát việc sản xuất quần áo và quân phục.”
Các nhà thiết kế thời trang ở Berlin trong những năm 1950 và 1960 hài lòng với việc không có sự cạnh tranh của người Do Thái. Nhưng sau đó, ngành công nghiệp thời trang của Tây Đức đã chuyển từ Berlin sang Düsseldorf và Munich do sự phân chia thành phố Berlin. Do nhà nước Đông Đức không thực sự quan tâm đến thời trang, vào những năm 70 của thế kỷ trước, nước Đức đã không còn giữ vai trò quan trọng trong lĩnh vực thời trang, Westphal giải thích.
Berlin ‘xa lánh’ lịch sử của chính mình
Westphal nói: “Mọi thứ từng là thời trang, đặc biệt là trong những năm 1920 – trường học về thời trang, văn hóa bao trùm thời trang, kiến trúc, trường phái nghệ thuật Bauhaus, âm nhạc, ngành công nghiệp điện ảnh và nghệ thuật thị giác nói chung – tất cả những thứ đó đã bị phá hủy hoàn toàn.”
"Điều tôi thấy đáng sợ là kể từ năm 1945, không ai muốn nhớ đến nền văn hóa thời trang này. Không có lễ tưởng niệm các nhà thiết kế thời trang Do Thái", Westphal nói.
Theo hãng thông tấn DW, vào đầu những năm 90, sự thất vọng của Westphal đã dẫn đến việc vận động xây dựng một đài tưởng niệm tại đường Hausvogteiplatz với sự ủng hộ của cộng đồng người Do Thái ở Berlin. Năm 2000, đài tưởng niệm được khánh thành với sự tài trợ của chính quyền Berlin.
Đài tưởng niệm ngành công nghiệp thời trang bị lãng quên của Berlin trên đường Hausvogteiplatz ở Berlin, Đức. Ảnh: Uwe Westphal
Ngành công nghiệp thời trang Do Thái truyền thống của Berlin đã biến mất từ lâu, nhưng sẽ là một phần của lễ hội “Ngày văn hóa Do Thái” sắp tới - một buổi trình diễn thời trang của các nhà thiết kế Do Thái và Israel đương đại sẽ diễn ra vào ngày 7/9. Theo chuyên gia Westphal, đây là buổi trình diễn thời trang Do Thái đầu tiên ở thủ đô Berlin của nước Đức kể từ năm 1939.