Dòng họ Lê Đại ở Hải Phòng là một dòng họ có rất nhiều các văn nghệ sĩ thành danh trong lao động sáng tạo dù "trải qua những biến cố, khó khăn nhưng vẫn đi tới được nhiều phần của giá trị đích thực" – như cách nói của đạo diễn, nghệ sĩ ưu tú Lê Chức.
Nghề nghiệp nào dường như đều có con người tiêu biểu, đại diện để khi được nói và nhắc đến thì không chỉ tạo nên sự ngạc nhiên mà là tăng thêm yếu tố cảm phục.
Ở lĩnh vực lao động văn hóa nghệ thuật, gia đình nghệ sĩ họ Lê là một… trong số đó – mà đặc trưng là truyền nghề, nối nghề "con nhà nòi truyền thống".
Nhiều người cũng đặt ra câu hỏi, có truyền thống nào, gien nào mà danh sách các nghệ sĩ thành danh của dòng họ Lê ở Hải Phòng cứ kéo dài mãi cùng với những hiệu ứng trong đồng nghiệp và cả trong sự tiếp nhận của cộng đồng.
5 người ruột thịt trong gia đình nghệ sĩ họ Lê ở Hải Phòng. 4 người là nghệ sĩ ưu tú, người còn lại là nghệ sĩ nhân dân.
Từ "gốc cây Lê" già văn chương
Ngày 3 tháng 6 năm Bính Thân 2016 là 20 năm ngày mất của thi sĩ Lê Đại Thanh – cái "gốc", người khởi đầu của một dòng họ sáng tạo với thơ, kịch, nhạc, hội họa, văn, múa.
Trên phần mộ của thi nhân đặt tại nghĩa trang Ninh Hải, Hải Phòng có 1 thân cây hoa Đại (bông sứ) cũng 20 năm tuổi luôn vươn lên xòe nhánh và nở hoa đúng với di nguyện "Hãy trồng cho tôi bốn cây đại quanh mồ"… như trong tuyệt phẩm thơ "Di chúc" (1965) mà thi sĩ muốn vậy và gia đình đã làm theo một cách tâm niệm thành kính.
Phía lưng của phần mộ là bảng chữ: "Nhà giáo, nhà thơ Lê Đại Thanh" (1908 – 1996).
Nhà thơ Lê Đại Thanh vốn là nhà giáo sau khi tốt nghiệp trường Bưởi (khóa 1927-1932) cùng với nhiều bạn học mà sau này là các nhà văn hóa lớn, các lãnh đạo cao cấp bậc nhất của Đảng.
Năm 20 tuổi, ông đã được đặc cách dạy học ở Nam Định, Kiến An (Hải Phòng) - trường Bonnal (nay là trường Ngô Quyền, Hải Phòng), dạy ở Nước Hai (Cao Bằng). Nhiều học trò của ông sau này đều là những người thành đạt ở văn chương và quân sự.
Nhưng "cốt hồn" ông Lê Đại Thanh là thi sĩ. Thơ của ông được in rất sớm, từ khi còn đi học. Từ đó ông bước vào sân khấu kịch, năm 1937.
Nhà viết kịch Lê Đại Thanh đã nhận giải thưởng của Tự lực văn Đoàn với kịch bản "Hai người trọ học". Mùa diễn 1943-1944 kịch bản "Ông giáo Mỹ" của ông được thực hiện ở sân khấu Nhà hát lớn Hà Nội.
Chân dung Nhà thơ, nhà giáo Lê Đại Thanh lúc sinh thời - ảnh do gia đình cung cấp.
Ông đã "diễn" rất hay nhân vật nhà tư sản Trần Thiết Chung (kịch bản của Vi Huyền Đắc) cùng với các nghệ sĩ lớn như Thế Lữ, Lan Sơn, Nguyễn Tuân.
Con đường có xu hướng chính trị của Lê Đại Thanh dang dở dù đã từng đứng chân đại diện trí thức cách mạng trong Ủy ban kháng chiến lâm thời Hải Phòng (1946) và cũng đã từng bị Quốc dân Đảng bắt với ý định "xóa tên" – rồi được cách mạng và nhân dân Hải Phòng "giải cứu"!
Vậy là với gần 90 năm đời với gần 70 năm cho giáo dục, cho cách mạng (ông nhập ngũ ở Trung đoàn 42, năm 1946 và đi kháng chiến 9 năm) nhưng phần nghệ sĩ vẫn là con người của ông nhất với thành đạt và oan trái như không thể thoát định mệnh!
Từ cảm phục và chịu ảnh hưởng của ông mà nhiều thi sĩ, kịch sĩ khác cũng thành tên tuổi.
Thi sĩ, kịch sĩ Lê Đại Thanh như gốc cây "Lê" già văn chương tạo dựng nên một gia đình Lê Đại vừa đông, vừa nổi tiếng sau này.
Vợ ông - nữ nghệ sĩ không chuyên Đinh Ngọc Anh đã thành công ở lĩnh vực sân khấu Hải Phòng do vẻ đẹp cao sang của bà với "tiếng nói" chuẩn mực.
Bà thể hiện nhiều vai diễn, trong đó lần đầu tiên hình tượng nữ anh hùng Võ Thị Sáu được bà nhập vai và thành công lớn khi đã gần 50 tuổi.
Chân dung bà Đinh Ngọc Anh - một người đàn bà đẹp cả về hình thể lẫn tâm hồn ở đất Cảng.
Do tuổi đời và kiến thức "tổng lực" nên có một bộ phận người Hải Phòng yêu mến coi thi sĩ Lê Đại Thanh như "một cuốn từ điển sống" của thành phố Cảng thế kỷ 20.
Đến gia đình Lê Đại vừa đông vừa nổi tiếng sau này
Bà Đinh Ngọc Anh là một phụ nữ đẹp và tân tiến. Bà học theo hệ thống và nói tiếng Pháp thông thạo; bà ứng xử lịch lãm trước mọi người, nhất là với người nghèo khó.
Hai ông bà có tới 10 người con trong 15 năm sinh nở. Có 4 người mất sớm, sau đó là 2 người con trai lớn nữa. Nay, còn lại 2 người chị gái và 2 anh em trai.
Trong 4 người còn lại có 3 nghệ sĩ: nghệ sĩ Lê Mai, họa sĩ Lê Đại Chúc và đạo diễn, nghệ sĩ ưu tú Lê Đại Chức hiện đang giữ chức Phó Chủ tịch thường trực Hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam.
Người anh cả: cố nhà văn Lê Đại Châu. Người anh thứ: cố nhạc sĩ Lê Đại Chương từng làm nhạc trưởng Đoàn Chèo Hà Tây. Chị lớn Lê Kim Tuyến có chồng là cố nhà văn Nguyễn Kế Truyền nổi tiếng ở đất cảng Hải Phòng.
Từ mỗi người trong gia đình Lê Đại này, "nối cánh" các thông gia, dâu, rể, các cháu nội ngoại và gia đình riêng của thế hệ thứ 3 đã xuất hiện thế hệ thứ 4 có liên quan đến sáng tác văn học nghệ thuật như ca sĩ, hội họa, nhảy múa...
Nghệ sĩ nhân dân Trần Tiến là con rể ông Lê Đại Thanh, chồng nghệ sĩ Lê Mai, cũng là người sinh ra các nghệ sĩ nhân dân Lê Khanh, nghệ sĩ ưu tú Lê Vân, Lê Vy. Cả ba người đàn bà tài sắc vẹn toàn ấy đều là cháu ngoại của "gốc Lê" danh giá.
Ông Lê Đại Thanh lúc sinh thời và họa sĩ Lê Đại Chúc, con trai ông.
Họa sĩ Lê Đại Chúc đã có nhiều triển lãm ở trong nước và quốc tế. Tranh của ông được giới thiệu và bán ở trên mạng. Có bức đã được đưa vào giáo trình giảng dạy hệ phổ thông.
Nghệ sĩ Lê Mai "tưng bừng" với sự yêu mến của Người đương thời dành cho các vai diễn trong "Bà Nội không ăn bánh Pizza", "Buồn vui sau lũy tre làng" …
Người con trai út, nghệ sĩ ưu tú Lê Chức từng tốt nghiệp loại ưu chuyên ngành đạo diễn chính quy tại Trường Đại học Sân khấu và Điện ảnh Kiev (1981- 1987). Ông có 4 đầu sách, chục kịch thơ, hàng trăm bài thơ đã và đang in, giải thưởng đạo diễn, biểu diễn, giải thưởng dành cho kịch bản thơ – múa "Hoa ấy – Tình yêu"...
Ông còn giảng dạy đào tạo diễn viên, MC; đọc thơ cho Đài Phát thanh và hàng ngày ông cần mẫn tới văn phòng để làm trọn vẹn công việc của một phó chủ tịch, kiêm trưởng ban sáng tác – nhiệm kỳ thứ III Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam.
Ông cũng lại "vô cùng chịu khó" trong mưa nắng để cộng tác sáng tạo ở phần viết và đọc lời bình trên nhiều kênh truyền hình với hàng chục lễ hội và hàng trăm phim tài liệu.
Nhiều MC và phát thanh viên đã học hoặc chịu ảnh hưởng từ tính đam mê, tính trách nhiệm, kỹ năng "nói", phát âm chuẩn tiếng Việt của MC Lê Chức.
Chia sẻ về sự thú vị của một gia đình có nhiều nghệ sĩ thành danh vào hàng top ở Việt Nam, nghệ sĩ ưu tú Lê Chức nói: "Vui nhất là những dịp mà các thành viên gia đình chúng tôi gặp được nhau khi gia đình Lê Vy ở Pháp, gia đình con trai tôi ở Đức về.
Vài chục nghệ sĩ ngồi với nhau để nói, trao đổi về điện ảnh, nhạc kịch, tranh, thơ, múa, tiếng Việt…
Biết nghe nhau và tiếp nhận nhau phần "chuyên nghiệp" của mỗi người do lao động hay bôn ba mà có – chúng tôi tự làm giầu kiến thức cho mình"!
Đạo diễn, nghệ sĩ ưu tú Lê Chức - một người đàn ông tài năng và đức độ trong gia đình nghệ sĩ họ Lê trong buổi thi tốt nghiệp của lớp sinh viên K26 do ông chủ nhiệm.
Tất cả các nghệ sĩ mang họ và huyết thống Lê tộc này đều bắt nguồn từ "gốc" Lê Đại Thanh (1908-1996) – thi sĩ, kịch sĩ, nhà giáo, anh bộ đội ngày nào.
Nghệ sĩ ưu tú Lê Chức lại nói: "Tôi tự nhiên nhận ở cha mẹ mình các tố chất bản năng nghệ sĩ; lại cố gắng học và tự học để nâng cao và làm mới kiến thức cho bản thân để khi đứng lớp hoặc giao tiếp thì có gì đó có ích nhất với mọi người.
Lại nhận ở cha mẹ nếp sống tự lập và không vụ lợi, ích kỷ, rèn sao cho tâm sáng, giúp sao cho được nhiều người. Các anh chị em tôi đều vậy. Đời là vay – trả với "sắc không" biến ảo mà".
Những nghệ sĩ Lê Đại và Lê đó có quê ở Hải Phòng và vùng đất cảng cũng có họ! Có 1 đường phố ở Hải Phòng mang tên nhà thơ Lê Đại Thanh từ ngày 12-8-2012.