Chuyện kể từ phòng thí nghiệm nghiên cứu virus cúm: Những đặc tính "kỳ lạ" của “con cúm"

Ở Việt Nam, "cảm" và "cúm" thường được nhắc đến cùng nhau trong cụm từ "cảm cúm" khi ai đó có các triệu chứng sốt, ho, sổ mũi. Nhưng ít người biết được rằng thật ra "cảm" và "cúm" là hai nhóm bệnh gây ra, do hai họ virus hoàn toàn khác nhau. "Cảm" thường do các virus thuộc họ Coronaviridae gây ra, trong khi cúm gây ra do các virus influenza thuộc họ Orthomyxoviridae.

Thậm chí, có lẽ rất nhiều người, nhất là ở miền Nam Việt Nam, chỉ biết về bệnh cảm chứ chưa từng chứng kiến ai bị bệnh cúm.

Trong bối cảnh dịch bệnh Covid-19 gây ra do một chủng virus Corona lạ bắt nguồn từ Vũ Hán, Trung Quốc đang gây nhiều hoảng sợ trong cộng đồng, dịch cúm cũng được nhắc đến như một so sánh tương đương hoặc nghiêm trọng hơn về quy mô và mức độ thiệt hại chúng gây ra hàng năm.

Một bệnh nhân từng mắc bệnh cúm và cũng là y tá trong Trung tâm nghiên cứu về vaccine cúm tại Đại học Rochester, New York, Mỹ kể: "Bạn có thể biết ngay một người bị bệnh cúm hay chỉ bị các loại cảm lạnh khác, bởi vì bạn gần như không thể bước ra khỏi giường khi bị cúm. Ngay cả người bình thường khỏe mạnh, có thể sống một mình, nếu không chăm sóc điều trị, vẫn có thể tử vong khi mắc bệnh cúm. Do vậy, việc nghỉ ngơi chăm sóc sức khỏe hoặc uống thuốc trong giai đoạn đầu mắc bệnh là rất quan trọng."

Hàng năm, dịch cúm thường bùng phát vào mùa đông (khoảng tháng 11 đến tháng 5 tại Mỹ hoặc tháng 6 đến tháng 11 tại Úc), và hạ nhiệt vào mùa hè (Xem hình).

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) thường có cuộc họp hàng năm để dự đoán chủng cúm sẽ hoành hành tại Bắc bán cầu và Nam bán cầu khoảng 6 tháng trước mùa dịch ở mỗi nơi. Trong cuộc họp này, các chuyên gia sẽ chọn chủng cúm cho vaccine mùa cúm đó. Việc sản xuất vaccine sẽ được tiến hành ráo riết trong 4-5 tháng sau cuộc họp và việc tiêm chủng bắt đầu được thực hiện khoảng 1 tháng trước khi vào mùa dịch.

Ở các quốc gia thuộc vùng khí hậu nhiệt đới, dịch cúm có thể được phát hiện quanh năm ở những trường hợp riêng lẻ hoặc cụm bệnh nhỏ nhưng thường không bùng phát lên thành dịch bệnh lớn như ở các nước ôn đới.

Hiện nay chủ yếu có 4 chủng cúm mùa đang lưu hành trên thế giới, 2 chủng thuộc nhóm A gồm H1N1 và H3N2, 2 chủng thuộc nhóm B gồm dòng Victoria và dòng Yamagata. Tiêm chủng vẫn được xem là biện pháp phòng ngừa bệnh cúm mùa hàng năm hiệu quả nhất. Vaccine cúm mùa hàng năm thường bao gồm 2 chủng thuộc nhóm A và một hoặc cả hai chủng nhóm B.

Cần lưu ý tiêm chủng cúm mùa không có nghĩa là sẽ không bị mắc bệnh, nhưng các triệu chứng bệnh thường nhẹ hơn. Vì virus cúm thường xuyên có những biến đổi gen khi lưu hành trong cộng đồng người, tạo ra các chủng virus cúm khác với chủng được dự đoán có trong vaccine. Vì vậy, hiệu quả bảo vệ của vaccine cúm mùa thay đổi mỗi năm.

Hiệu quả bảo vệ cao hơn khi dự đoán của các chuyên gia đúng với thực tế (40%-60%) và thấp hơn (có thể thấp đến 10%-15%) khi chủng cúm mới xuất hiện.

Ngoài ra, hiệu quả bảo vệ này còn phụ thuộc vào người tiêm chủng do các yếu tố như tình trạng sức khỏe, tuổi tác, lịch sử bệnh cúm… Đáng lưu ý: hiệu quả bảo vệ của vaccine không nhất thiết phụ thuộc vào mức độ tiên tiến của nền y tế tại quốc gia đó.

Người Mỹ còn thực hiện các biện pháp hạn chế sự lây lan của virus trong mùa cúm như: tự nghỉ học, nghỉ làm và tự cách ly khi bị bệnh, đeo khẩu trang khi có các triệu chứng ho hoặc hắt xì (một số nơi còn để sẵn khẩu trang và khuyến khích tự đeo khi có dấu hiệu bệnh), rửa tay thường xuyên; hoặc các biện pháp bắt buộc như buộc học sinh bị bệnh nghỉ học và không cho phép trẻ em dưới 14 tuổi vào thăm bệnh tại các khu vực bệnh viện trong mùa cúm.

Các chuyên gia nghiên cứu dịch cúm vẫn chưa tìm ra được câu trả lời chắc chắn cho hiện tượng này.

Dịch cúm hạ nhiệt không có nghĩa là virus biến mất, nhất là với mật độ du lịch dày đặc giữa các vùng và các quốc gia hiện hay. Lý giải chủ yếu là do khả năng lây lan của virus cúm giảm đi vào mùa hè hoặc ở các nước vùng nhiệt đới, có thể do các nguyên nhân sau:

- Ở nhiệt độ thấp, virus tồn tại lâu hơn bên ngoài cơ thể vật chủ, do đó khả năng gặp được một cá thể khác để gây nhiễm là cao hơn.

Ví dụ từ kinh nghiệm riêng của tác giả, virus cúm có thể được bảo quản trong vài tuần ở nhiệt độ tủ lạnh 4oC trong dung dịch muối thích hợp bên ngoài tế bào vật chủ, nhưng khi để bên ngoài tủ lạnh (vẫn trong điều kiện phòng máy lạnh) thì lượng virus này có thể bị giảm đi đáng kể. Tác giả chưa thực hiện bảo quản virus cúm ở nhiệt độ ấm để so sánh.

- Sự tồn tại của virus bên ngoài vật chủ cũng phụ thuộc vào độ ẩm môi trường nhưng theo quy luật phức tạp hơn.

Ở điều kiện độ ẩm thấp (độ ẩm tương đối dưới 20%), các giọt bắn do ho hoặc hắt xì sẽ bị bay hơi nước một phần nên có thể có kích thước thấp hơn 5 micromet, giúp virus lây lan theo hình thức lây lan trong không khí (airborne transmission). Ở độ ẩm cao (trên 80%), các giọt bắn có thể hấp thu hơi nước, trở nên to lên và rơi xuống nên virus không gây nhiễm kể cả ở khoảng cách gần.

Ở các độ ẩm trung bình, cả hai quá trình đều có thể diễn ra.

- Vào mùa đông các hoạt động và sinh hoạt chủ yếu được thực hiện trong nhà, con người ở gần nhau hơn, do đó tăng mật độ tương tác và lây bệnh.

- Mùa hè thường có nhiều hoạt động ngoài trời hơn, nên con người cũng có xu hướng khỏe mạnh hơn và chống chọi với virus cúm tốt hơn.

Một nghiên cứu năm 2007 đăng trên tạp chí Plos Pathogens của Giáo sư Peter Palese, một trong các giáo sư đầu ngành tại Mỹ, đã nhốt con lợn Guinea bị nhiễm virus cúm (H1N1 hoặc H3N2) cạnh chuồng một con lợn khỏe mạnh trong các điều kiện nhiệt độ và độ ẩm khác nhau để nghiên cứu sự lây nhiễm qua giọt bắn (aerosol transmission). Kết quả cho thấy ở 5oC sự lây nhiễm là cao nhất, rồi đến 20oC và ở 30oC thì gần như không có lây nhiễm.

Độ ẩm tương đối của không khí trên 80% cũng được quan sát là không thuận lợi cho sự lây nhiễm của virus cúm, còn độ ẩm ở khoảng 50% cũng được xem là có độ lây lan thấp.

Sau đó, để giải thích các ca lây nhiễm trong mùa hè, nhóm tác giả này nhốt chung lợn bệnh và lợn khỏe mạnh để nghiên cứu sự lây nhiễm do tiếp xúc trực tiếp (tương tự như bắt tay hoặc dùng chung ly muỗng ở người). Kết quả cho thấy lây nhiễm do tiếp xúc trực tiếp không phụ thuộc vào nhiệt độ hoặc độ ẩm. Do đó, họ cho rằng những ca bệnh trong mùa hè là do lây nhiễm do tiếp xúc trực tiếp chứ không phải do giọt bắn khi người bệnh ho hoặc hắt hơi.

Quay trở về virus Corona, liệu rằng điều kiện khí hậu nhiệt đới và lối sinh hoạt ở nước ta có là một yếu tố thuận lợi cho việc kiểm soát dịch như đối với cúm hay không; liệu những thông tin về cúm trong bài có thể lý giải cho việc số ca bệnh tại Việt Nam không tăng mạnh như các nước ôn đới đang mùa đông (như Trung Quốc, Hàn Quốc) hoặc nước nhiệt đới nhưng lại sử dụng hệ thống máy lạnh dày đặc (như Singapore) hay không vẫn chưa được khoa học chứng minh. 

Bởi vì mỗi kết luận đáng tin cậy đều cần phải được kiểm chứng bằng những thí nghiệm công phu được thiết kế và thực hiện cẩn thận như ví dụ trong bài, hoặc dựa vào những dữ liệu dịch tễ thực tế được thu thập trong thời gian dài. E rằng sẽ khó có lời dự đoán chính xác trong thời gian ngắn sắp tới do virus Corona và cúm thuộc hai họ virus khác nhau, nên chúng vẫn có thể có các cách thức lây lan và ảnh hưởng đến các cộng đồng khác nhau.

Việc chúng ta có thể làm bây giờ là quan sát những cụm dịch mới xuất hiện và cảnh giác đề phòng nhưng không quá hoang mang lo lắng. Trong một nghiên cứu trên 45.000 người tại Trung Quốc, tỉ lệ người mắc bệnh nhưng không có biểu hiện chỉ chiếm khoảng 1,2%; hầu hết người mắc bệnh đều có biểu hiện bệnh là sốt, ho khan và mệt mỏi. Do đó, chúng ta có hi vọng là nếu mỗi người dân đều biết về bệnh dịch và là những quan sát viên tích cực thì những cụm dịch mới tại Việt Nam, nếu có, sẽ sớm được phát hiện và loại bỏ.