Ngay cả với người quan sát bình thường, đường phố Trung Quốc trông rất khác so với vài năm trước.
Chỉ cần nhìn thoáng qua là đủ để hầu hết mọi người nhận thấy sự thay đổi: những chiếc xe điện bóng bẩy mang nhãn hiệu Trung Quốc chiếm số đông trên những con đường từng là nơi thống trị của các mẫu xe chạy xăng và ô tô nước ngoài.
Một trạm sạc công cộng dành cho xe điện ở thành phố Hải Khẩu, tỉnh Hải Nam, miền nam Trung Quốc, vào ngày 22/1/2024. Ảnh: CFP
Theo tờ South China Morning Post (SCMP), điều này có lẽ không đâu thấy rõ ràng hơn là ở vị thế của các mẫu xe Nhật Bản. Mặc dù từng chiếm 1/3 thị phần tại Trung Quốc vào thời kỳ đỉnh cao, nhưng hiện chúng chỉ chiếm chưa đến 1/5 số ô tô đang được sử dụng ở nước này.
Biểu tượng của sự thay đổi lớn này là gã khổng lồ kim loại Nhật Bản Nippon Steel - trích dẫn những con số bán hàng đang giảm sút - đã tuyên bố chấm dứt liên doanh kéo dài 20 năm với Baosteel - nhà sản xuất thép thuộc sở hữu nhà nước Trung Quốc có trụ sở tại Thượng Hải vào ngày 29/8 vừa qua.
Theo SCMP, việc chấm dứt liên doanh này đánh dấu sự kết thúc của một mối quan hệ đã bắt nguồn từ gần 50 năm trước. Đây là cuộc chia tay phản ánh bước nhảy vọt về sản xuất của Trung Quốc kể từ khi bắt đầu hợp tác, nhưng cũng là hồi kết của kỷ nguyên vàng son trong quan hệ kinh tế Trung - Nhật bắt đầu từ thời nhà lãnh đạo Đặng Tiểu Bình - kiến trúc sư của các cuộc cải cách kinh tế Trung Quốc.
Tham vọng của ông Đặng
Nhà lãnh đạo Trung Quốc Đặng Tiểu Bình có chuyến thăm lịch sử tới Nhật Bản vào tháng 10/1978 nhằm hiện thực hóa hiệp ước hòa bình giữa hai nước được ký kết vào tháng 8 cùng năm, nhưng đó cũng là cơ hội để trực tiếp tìm hiểu công nghệ và cách thức quản lý của Nhật Bản khi ông hình dung ra hướng đi tương lai cho nền kinh tế Trung Quốc.
Một trong những khoảnh khắc quan trọng nhất của chuyến thăm đó, được nêu trong các báo cáo và phim tài liệu của cả hai nước, là chuyến tham quan các nhà máy thép Nhật Bản.
Theo SCMP, sự kiện này đã góp phần định hình quá trình chuyển đổi kinh tế của Trung Quốc, vì vào thời điểm đó, thép được coi là ngành công nghiệp nền tảng, đặc biệt là trong lĩnh vực sản xuất.
Đáng chú ý, việc đến thăm nhà máy Kimitsu của Nippon Steel đã khơi dậy trong ông Đặng tham vọng tái hiện thành công của công ty này, tạo tiền đề cho sự ra đời của Baosteel và đặt nền móng cho quan hệ song phương.
Nhà lãnh đạo Trung Quốc Đặng Tiểu Bình (giữa) đến thăm nhà máy Kimitsu của Nippon Steel tại Nhật Bản vào ngày 26/10/1978. Ảnh: Xinhua
Không mất nhiều thời gian để nhà lãnh đạo Đặng Tiểu Bình biến tham vọng thành hành động. Được tổ chức vào tháng 12/1978, Hội nghị toàn thể lần thứ ba của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc khóa 11 là bệ phóng cho cải cách kinh tế tại đất nước này.
Giữa làn sóng các sáng kiến nhằm mở rộng thị trường rộng lớn của Trung Quốc ra thế giới, một khu liên hợp sản xuất thép quy mô lớn đã được xây dựng và cuối cùng trở thành Baosteel. Đây là nhà máy thép tích hợp đầu tiên của Trung Quốc được thành lập tại một thành phố ven biển.
Vị thế đã thay đổi
Ngày nay, Tập đoàn Baowu Trung Quốc – kết quả của sự hợp nhất giữa Baosteel và Wuhan Iron and Steel - là nhà sản xuất thép lớn nhất thế giới, và Trung Quốc cũng là nước sản xuất và tiêu thụ kim loại lớn nhất thế giới.
Nhà nghiên cứu Zhao Zhijiang của Anbound - một công ty tư vấn chính sách công có trụ sở tại Bắc Kinh - cho biết, sự chia tay của Nippon Steel cho thấy mối quan hệ kinh tế giữa Trung Quốc và Nhật Bản đã chuyển từ mối quan hệ học trò và giáo viên sang mối quan hệ bình đẳng hoặc cạnh tranh hơn.
"Trước đây, các công ty Nhật Bản thâm nhập thị trường Trung Quốc để thu lợi nhuận, trong khi Trung Quốc học hỏi các công nghệ mới và nâng cao năng lực sản xuất của mình", Zhao nói.
"Các nhà sản xuất ô tô Trung Quốc hiện rất đáng gờm và có khả năng đổi mới liên tục. Ngược lại, các nhà sản xuất ô tô Nhật Bản phản ứng chậm chạp với sự tăng trưởng của thị trường xe điện, dẫn đến hiệu suất kém ở Trung Quốc. Đối mặt với nhiều đối thủ cạnh tranh, việc họ rút lui có thể được coi là một quá trình chọn lọc tự nhiên", Zhao nói.
Nhà nghiên cứu Zhao cho biết, Trung Quốc đã vượt qua Nhật Bản trong các lĩnh vực như thương mại và xuất khẩu ô tô, và quốc gia này đã chuyển mình từ "công xưởng thế giới" thành "thị trường thế giới". Điều này khiến việc so sánh hiện trạng mối quan hệ kinh tế Trung - Nhật với quá khứ trở nên khó khăn, vì vai trò của cả hai nước đã thay đổi.
Trong nửa đầu năm nay, ba nhà sản xuất ô tô hàng đầu của Nhật Bản là Toyota, Nissan và Honda chỉ bán được tổng cộng 1,54 triệu xe tại Trung Quốc, giảm 13% so với một năm trước đó và là năm thứ ba liên tiếp doanh số giảm.
Trong khi đó, theo Hiệp hội các nhà sản xuất ô tô Trung Quốc, các thương hiệu ô tô của nước này đã chứng kiến doanh số tăng nhẹ theo năm trong cùng kỳ, với việc các mẫu xe Trung Quốc chiếm hơn 60% thị phần.
Các nhà sản xuất ô tô Nhật Bản đã chậm chuyển sang xe điện hơn so với các đối thủ Trung Quốc, bỏ lỡ sự bùng nổ của ngành. Một số công ty dường như đã nhường lại hoàn toàn thị trường - Mitsubishi Motors đã rời Trung Quốc vào năm 2023 và Nissan đã đóng cửa một số nhà máy địa phương.
"Là nhà lãnh đạo quốc gia hàng đầu, [trong chuyến thăm của mình] ông Đặng đã ưu tiên phát triển kinh tế trong khi gạt sang một bên các tranh chấp lãnh thổ và lịch sử với Nhật Bản", Guo Hai - một nhà nghiên cứu tại Viện Chính sách Công thuộc Đại học Công nghệ Hoa Nam (Trung Quốc) - cho biết.
Chiến lược này đã giúp ổn định kỳ vọng từ nhiều nhóm lợi ích và phe phái tại Trung Quốc đối với chính quyền trung ương, đặt nền tảng chính trị cho cải cách của nước này, Guo nói thêm.
"Tuy nhiên, xét đến mối quan hệ địa chính trị căng thẳng hiện nay giữa Trung Quốc và Mỹ, thật khó để thấy được sự hợp tác hơn nữa giữa Trung Quốc và Nhật Bản trong lĩnh vực công nghệ cao", Guo nói.
Trung Quốc là nước sản xuất và tiêu thụ kim loại lớn nhất thế giới. Ảnh: Reuters
Thế lực mới trong ngành thép và ô tô
Theo SCMP, bất chấp sự chia tách xảy ra - liên doanh đã chính thức hết hạn vào ngày 29/8 - Nippon Steel sẽ vẫn duy trì sự hiện diện tại Trung Quốc, duy trì công suất sản xuất hàng năm khoảng 1 triệu tấn, bao gồm một liên doanh với công ty con của China Baowu Group là Wuhan Iron and Steel, sản xuất thiếc tấm cho hộp đựng thực phẩm và các sản phẩm khác.
Khi ảnh hưởng kinh tế của Trung Quốc mở rộng trên toàn cầu, quốc gia này đã thay đổi tầm nhìn của mình đối với hoạt động kinh doanh ở nước ngoài - không còn chỉ thu hút đầu tư nước ngoài nữa, mà đang tìm kiếm các cơ hội ở nước ngoài.
Trong báo cáo tóm tắt về hiệu suất kinh doanh quý đầu tiên năm 2024, Baosteel cho biết đang nhắm mục tiêu vào các thị trường nước ngoài ở Trung Đông, Đông Nam Á và Châu Âu. Công ty đang tích cực tìm kiếm các đơn hàng quốc tế và đã thành lập các văn phòng tại nước ngoài để hỗ trợ các nỗ lực này.
Phù hợp với Sáng kiến Vành đai và Con đường của Trung Quốc - một kế hoạch hội nhập khu vực liên kết các quốc gia thông qua cơ sở hạ tầng và các dự án quy mô lớn khác, Baosteel chuẩn bị thành lập nhà máy "thép xanh" tầm cỡ quốc tế đầu tiên thông qua một liên doanh tại Saudi Arabia. Baosteel sẽ đầu tư 1 tỷ USD để mua 50% cổ phần trong dự án sản xuất kim loại mà không sử dụng nhiên liệu hóa thạch này.
Saudi Aramco và Quỹ đầu tư công (PIF) - quỹ đầu tư quốc gia của Saudi Arabia - sẽ đóng góp một khoản tiền bằng nhau vào phần còn lại.
"Trong 40 năm qua, Trung Quốc đã nổi lên như một thế lực trong các ngành công nghiệp như thép và ô tô, đây là những chỉ số về mức độ công nghiệp hóa. Sự thay đổi này chứng tỏ rằng ngành sản xuất của Trung Quốc đang chuyển từ mở rộng sang mạnh hơn", Peng Peng - chủ tịch điều hành của tổ chức tư vấn Guangdong Society of Reform - cho biết.