Ba ba yếm đốm (Pelodiscus variegatus) là loài rùa mai mềm mới được mô tả năm 2019, dựa trên mẫu chuẩn thu tại miền Bắc Việt Nam. Các khảo sát thực địa gần đây cho thấy quần thể loài đang suy giảm nhanh chóng do mất sinh cảnh, ô nhiễm nguồn nước và khai thác quá mức làm thực phẩm. Loài này hiện được xếp vào Sách Đỏ Việt Nam (2024) ở mức VU – Sắp nguy cấp.
Để bảo tồn loài bò sát quý hiếm này, Viện Sinh học đã phối hợp với Vườn thú Cologne (CHLB Đức) triển khai chương trình nhân nuôi tại Trung tâm Đa dạng sinh học Mê Linh từ năm 2021. Bắt đầu với 4 cặp ba ba bố mẹ, trung tâm đã nhân nuôi thành công hơn 100 cá thể, tạo nguồn con giống phục hồi quần thể tự nhiên. Tháng 12/2023, 50 cá thể đã được tái thả về hồ Yên Lập, tỉnh Quảng Ninh, phối hợp cùng Chi cục Kiểm lâm địa phương.
Trong khuôn khổ Chiến lược quốc gia về đa dạng sinh học đến năm 2030 (Quyết định số 149/QĐ-TTg ngày 28/1/2022), Viện Sinh học tiếp tục đẩy mạnh bảo tồn các loài đặc hữu, quý hiếm.
Tháng 10/2025, 50 cá thể Ba ba yếm đốm khác đã được tái thả tại hồ Tam Chúc, thuộc Khu du lịch Quốc gia Tam Chúc, tỉnh Ninh Bình. Hoạt động này không chỉ giúp phục hồi quần thể mà còn lan tỏa thông điệp về trách nhiệm cộng đồng trong việc gìn giữ đa dạng sinh học, gắn với giá trị văn hóa và phát triển kinh tế xanh, bền vững.
Trứng và con non của Ba ba yếm đốm sinh sản trong điều kiện nuôi nhốt. Ảnh: Phạm Thế Cường
Việc nhân giống trong nước là bước đi quan trọng để phục hồi quần thể. Loài này phân bố từ miền đông nam Siberia qua Trung Quốc đến Việt Nam, hiện cũng xuất hiện tại Indonesia, miền bắc Australia, Tây Âu, Bắc Mỹ do hoạt động vận chuyển và nuôi trồng của con người.
Mặc dù hình thái tương tự ba ba trơn, Ba ba yếm đốm có đặc điểm hình thái và di truyền riêng, khiến việc nghiên cứu trong tự nhiên gặp nhiều khó khăn. Nhóm công tác phân loại rùa toàn cầu đã tạm phân loại loài này là Cực kỳ nguy cấp. Các nhà khoa học Việt Nam và quốc tế, gồm GS.TS. Nguyễn Quảng Trường, TS. Phạm Thế Cường, TS. Lê Đức Minh và PGS.TS Nguyễn Thiên Tạo, đã khảo sát thực địa, sàng lọc di truyền và mô hình hóa phạm vi sống tiềm năng của loài, công bố trên Nature Conservation.
Kết quả nghiên cứu cho thấy dù một số khu bảo tồn ở Việt Nam có môi trường sống phù hợp, nhưng không tìm thấy quần thể tự nhiên, chứng tỏ Ba ba yếm đốm đặc biệt dễ bị tuyệt chủng. Do đó, Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật cùng Vườn thú Cologne đã triển khai chương trình nhân nuôi tạo nguồn con giống để tái thả khi cần thiết. Những cá thể đầu tiên sinh trưởng tốt trong môi trường nhân tạo đã được thả về các hồ ở miền Bắc Việt Nam cuối năm 2023.
Chương trình áp dụng phương pháp One Plan của IUCN, nhằm cải thiện môi trường sống, gia tăng số lượng loài bị đe dọa trong trạm nuôi và vườn thú, duy trì quần thể ổn định. Các nhà khoa học hy vọng sẽ mở rộng tái thả sang các khu bảo tồn Bắc Trung Bộ, góp phần đảo ngược xu hướng suy giảm cá thể và thực hiện Phong trào Reverse the Red, khuyến khích hợp tác toàn cầu để bảo tồn đa dạng sinh học và hệ sinh thái.