Trung Quốc và Nga vài năm gần đây thường mô tả quan hệ giữa hai nước là "đặc biệt", "chưa từng có", và mới đây tiếp tục cam kết duy trì "quan hệ đối tác hợp tác chiến lược toàn diện".
Trong cuộc chiến đẩy lùi đại dịch Covid-19, Nga-Trung đã hỗ trợ nhau một cách chặt chẽ. Moskva hồi tháng 2 gửi viện trợ y tế cho Vũ Hán - địa điểm bùng phát dịch đầu tiên trên thế giới, trong khi Trung Quốc hỗ trợ hàng triệu khẩu trang và các thiết bị bảo hộ khác khi dịch bệnh lây lan sau này tại Nga.
Lãnh đạo hai nước cũng thể hiện mối quan hệ được phát triển tốt đẹp với hơn 30 lần tiếp xúc kể từ năm 2013. Vào tháng trước, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình kêu gọi Nga chung tay "chống lại chủ nghĩa bá quyền và chủ nghĩa đơn phương", được cho là phản ứng nhằm vào Mỹ. Tổng thống Nga Vladimir Putin nói rằng các liên hệ song phương đang đạt đến mức "chưa từng có trước đây".
Trong vài tháng trở lại đây, những rạn nứt đang lộ rõ dù đôi bên tỏ ra hòa dịu. Các vấn đề gây chia rẽ chủ yếu là khác biệt về quan điểm lịch sử đối với Vladivostok, thương vụ vũ khí của Nga với Ấn Độ, và việc Nga trì hoãn bàn giao tên lửa cho Bắc Kinh.
Tuy nhiên, vấn đề nổi cộm hơn cả được ghi nhận trong vài tuần qua là việc Washington tìm cách tiếp cận Moskva - cựu thù thời Chiến tranh Lạnh - như một hướng đi nhằm kiềm chế Trung Quốc. Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo trả lời khi được hỏi về khả năng khó tin này đã nói: "Tôi nghĩ rằng có cơ hội cho điều đó."
01.
Bất đồng về chủ quyền chưa êm dịu
Theo báo Bưu điện Hoa Nam Buổi sáng (SCMP), chia rẽ trong vấn đề Vladivostok nổ ra trong công chúng Nga-Trung vào tháng 7, khi Đại sứ quán Nga chịu làn sóng phản ứng trên mạng từ Trung Quốc bởi đăng tải video về dịp kỷ niệm 160 năm thành lập của thành phố này.
Tâm trạng của người Trung Quốc đối với sự mất mát của Vladivostok - từng là một phần lãnh thổ Trung Quốc - vẫn còn sôi sục. Theo SCMP, vùng lãnh thổ thuộc Vùng Primorsky của Liên bang Nga ngày nay, với Vladivostok làm thủ phủ, từng thuộc về triều Thanh ở Trung Quốc trước khi bị sáp nhập vào lãnh thổ Đế quốc Nga sau hiệp ước năm 1860 - hệ quả của việc nhà Thanh thất bại trước Anh và Pháp trong Chiến tranh nha phiến thứ hai.
Nhiều người Trung Quốc chỉ trích thông điệp của Đại sứ quán Nga là khơi lại những lịch sử hổ thẹn của nước này khi bị các cường quốc phương Tây chia cắt.
Hu Xijin, tổng biên tập tờ Thời báo Hoàn cầu (Trung Quốc), thậm chí từ chối gọi thành phố Vladivostok là "người cai trị phương Đông" như ý nghĩa cái tên của nó, mà sử dụng cái tên cũ của Trung Quốc là Hải Sâm uy.
Một số quan điểm cứng rắn ở Trung Quốc còn khuyến nghị giới chức phản ứng bằng cách cân nhắc lại lập trường của Bắc Kinh về bán đảo Crimea. Bán đảo này được Nga giành quyền kiểm soát từ Ukraine và tiến hành sáp nhập tháng 3/2014 sau một cuộc trưng cầu dân ý - hành động đến nay vẫn gây tranh cãi trên thế giới. Trung Quốc vẫn duy trì lập trường trung lập trong vấn đề này.
Vụ lùm xùm về Vladivostok là một trong những tín hiệu thực tế đầu tiên cho thấy tranh chấp lãnh thổ Nga-Trung chưa hề êm dịu và đang trở thành vấn đề trong quan hệ hai nước - theo nhà biên tập Gilbert Rozman của Diễn đàn Asan.
"Sự ưa chuộng đối với Nga, được ghi nhận từ năm 1992, có thể không phải là một nguyên tắc bất biến," Rozman viết trong một bài phân tích. Ông cho rằng sự tự tin của Trung Quốc đến từ thực tế nước này đã vươn lên nhanh chóng, cùng với sự thu mình có thể nhận thấy từ Mỹ, và điều này được người Trung Quốc cảm nhận rõ hơn trong đại dịch Covid-19.
"Sự tự tin như thế đã được gây dựng trong nhiều năm, năm 2020 chỉ thúc đẩy nó mạnh mẽ hơn," Rozman nói.
Theo ông này, thiện chí đối với Nga là quyết định chiến lược mà ban lãnh đạo ở Bắc Kinh đưa ra nhằm lôi kéo Moskva chung "chiến tuyến" trước Mỹ.
Vịnh Zolotoy Rog ở Vladivostok, Nga (Ảnh: Shutterstock)
02.
Thương vụ vũ khí Nga-Ấn
Dấu ấn Nga một lần nữa xuất hiện trong "điểm nóng" của dư luận Trung Quốc khi Moskva đồng ý tăng cường bán vũ khí cho New Delhi, không lâu sau khi xảy ra đụng độ đẫm máu giữa quân đội Trung-Ấn ở vùng biên giới có tranh chấp trên dãy Himalaya hôm 15/6, làm ít nhất 20 binh lính Ấn Độ thiệt mạng.
Ngay sau vụ 15/6, giới chức Ấn Độ đã ráo riết vào cuộc để thúc đẩy một thương vụ với Moskva nhằm mua thêm các chiến đấu cơ mới và nâng cấp hạm đội sẵn có.
Một người dùng mạng Trung Quốc nêu vấn đề, "Trong khi chống lại đối thủ, anh sẽ cảm thấy thế nào nếu bằng hữu của mình đưa dao cho kẻ địch?"
Dmitry Stefanovich, nhà nghiên cứu tại Trung tâm an ninh quốc tế, Viện Kinh tế thế giới và Quan hệ quốc tế, thuộc Viện hàn lâm khoa học Nga, chỉ ra rằng Nga thực ra đã cung cấp vũ khí cho Ấn Độ từ lâu trước khi xảy ra những đụng độ nghiêm trọng ở biên giới Trung-Ấn.
Hầu hết vũ khí chiến lược của Ấn Độ, từ tàu sân bay đến tàu ngầm tấn công hạt nhân, được nhập khẩu từ Nga.
"Ngành công nghiệp quốc phòng Nga rõ ràng muốn giữ thị trường Ấn Độ - nơi đang trở nên ngày càng cạnh tranh hơn khi Mỹ và Pháp là những đối thủ thách thức rõ ràng nhất," ông Stefanovich nói với SCMP.
Phó giáo sư Rityusha Tiwary, từ Viện nghiên cứu Trung Quốc, Đại học Delhi, Ấn Độ, nói các hợp đồng vũ khí với Nga trên thực tế đã giảm dần giá trị kể từ khi "đạt đỉnh" 3.2 tỉ USD năm 2005.
Dù vậy, các nhà phân tích công nhận các vấn đề về quốc phòng cũng gây ra bất đồng trong quan hệ Nga-Trung.
Phó giáo sư Alexey Muraviev, Đại học Curtin, Australia, cho rằng Nga cũng cảm thấy không hài lòng với liên hệ về quân sự và thương mại giữa Trung Quốc và Ukraine.
"Người Trung Quốc cũng tham dự vào hoạt động đảo ngược kỹ thuật các công nghệ quân sự của Nga rồi tìm cách bán các nền tảng trong nước dựa trên thiết kế của Nga, nhờ đó cạnh tranh với Nga trên thị trường vũ khí toàn cầu," ông nêu.
Tiwary nói rằng việc Nga bán vũ khí cho Ấn Độ là một cách thức để cân bằng với sức mạnh gia tăng của Trung Quốc.
Các binh sĩ Ấn Độ canh gác tại một đường cao tốc vào khu vực Ladakh, nơi Trung-Ấn có tranh chấp ở biên giới hai nước (Ảnh: DPA)
03.
Lùm xùm về hợp đồng tên lửa S-400
SCMP cho hay, những căng thẳng cũng xuất hiện trong thỏa thuận Nga cung cấp các hệ thống phòng không S-400 cho Trung Quốc. Đây là một trong những hệ thống hiện đại nhất của Nga, với khả năng tiêu diệt mục tiêu ở khoảng cách tới 400km và độ cao 30km.
Các trang NetEase và Sohu của Trung Quốc tháng trước báo cáo rằng việc bàn giao lô vũ khí đã bị "trì hoãn" do ảnh hưởng của Covid-19, nhưng Moskva sau đó nói quá trình bàn giao đã bị "tạm đình chỉ".
Hãng thông tấn TASS của Nga cho biết Trung Quốc nhận được lô S-400 đầu tiên vào năm 2018, nhưng lộ trình sau đó bị đình trệ khi Moskva cáo buộc Chủ tịch Viện khoa học xã hội Bắc Cực St Petersburg, Valery Mitko, làm gián điệp cho Bắc Kinh.
Vụ việc khiến nhiều người Trung Quốc nổi giận, bên cạnh việc Bộ trưởng quốc phòng Nga Sergei Shoigu đồng ý với người đồng cấp Ấn Độ Rajnath Singh để đẩy nhanh tiến độ bàn giao hợp đồng S-400 (ký năm 2018) cho New Delhi. Lô hàng đầu tiên dự kiến được bàn giao vào tháng 10 tới.
Theo SCMP, nhiều người Trung Quốc nói rằng điều này cho thấy Nga đang đặt các lợi ích của Ấn Độ lên trước Trung Quốc, dù Bắc Kinh ký hợp đồng từ năm 2014. Một số quan điểm kêu gọi Trung Quốc "thức tỉnh" và chỉ trích Nga là "không đáng tin cậy".
Mô tả việc đình chỉ bàn giao S-400 là một "diễn biến thú vị", chuyên gia Derek Grossman của Rand Corporation (Mỹ), đánh giá sự việc đi ngược lại với câu chuyện về quan hệ an ninh Nga-Trung được tăng cường liên tục trong các năm gần đây.
Ông cũng nghi ngờ nhận định của truyền thông Trung Quốc rằng thương vụ bị ngưng trệ chỉ do đại dịch Covid-19, bởi động thái diễn ra chỉ hai tuần sau vụ đụng độ Trung-Ấn hôm 15/6.
"Điều này cho thấy rõ quyết định của Moskva (đình chỉ tiến độ bàn giao S-400 cho Trung Quốc) là phản ứng nhằm vào vụ việc [ngày 15/6]," Grossman nói với SCMP.
"Tôi nghi ngờ rằng quyết định về S-400 phần lớn là hệ quả của việc Nga quyết định trừng phạt Trung Quốc do những hành động nhằm vào Ấn Độ, và thể hiện cho New Delhi thấy rằng Moskva vẫn đáng được tin cậy để ủng hộ các lợi ích của họ."
Một hệ thống tên lửa phòng không S-400 của Nga trong sự kiện trên Quảng trường Đỏ, thủ đô Moskva (Ảnh: Xinhua)
04.
Nga có thể gia nhập sáng kiến của Mỹ?
Thông tin được truyền thông Ấn Độ đưa ra gần đây nói rằng New Delhi mong muốn Moskva tham gia sáng kiến Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương do Mỹ dẫn dắt - một nhóm chiến lược được phổ biến xem là nỗ lực đối đầu Trung Quốc.
Vấn đề trên được cho là đã xuất hiện trong cuộc điện đàm giữa Thứ trưởng ngoại giao Nga Igor Morgulov với Đại sứ Ấn Độ tại Moskva, D. Bala Venkatesh Varma.
Trong khi một số nhà phân tích nghi ngờ khả năng Mỹ chấp thuận Nga gia nhập, các ý kiến khác cho rằng Moskva có thể bị thuyết phục với những ưu đãi xứng đáng.
Bà Rityusha Tiwary nói ý tưởng trên phù hợp với quan hệ đối tác Nga-Ấn mạnh mẽ trong những thập niên gần đây, và nếu được thực thi thì sẽ làm vững chắc hơn nữa mối quan hệ song phương.
"Đối với Nga, sáng kiến này cung cấp một cơ hội để chống lại sự lãnh đạo của Mỹ trong bất kỳ cấu trúc quyền lực mới nổi nào ở khu vực, bằng cách trở thành một phần của nó," nữ phó giáo sư Ấn Độ nói thêm.
Nhưng theo ông Stefanovich, thực tế hầu như không có khả năng Nga gia nhập nhóm sáng kiến do Mỹ dẫn dắt ở Ấn-Thái Bình Dương khi nhóm này mang sắc thái đối đầu Trung Quốc.
"Nga tin vào các tổ chức khu vực và các chế độ hợp tác toàn diện," ông nói.
Giáo sư Victor Gao từ Đại học Tô Châu, Trung Quốc, Phó chủ tịch Trung tâm Trung Quốc và Toàn cầu, đồng tình với quan điểm của học giả Stefanovich. Ông cho rằng "không thể tưởng tượng nổi" Nga sẽ "biến mình thành một chư hầu của Mỹ".
Mời độc giả theo dõi chúng tôi trên MXH Lotus