Trong Tam Quốc Diễn Nghĩa, Tư Mã Ý đã từng truyền dạy năm câu nói nổi tiếng, mà mỗi câu trong số đó lại chứa đựng cả một bài học vô giá.
Cho dù nội ngoại cổ kim, từ giáo dục cho đến giao tiếp, từ làm ăn buôn bán đến hôn nhân gia đình, mỗi người trong chúng ta chỉ cần thấu hiểu và sáng tỏ được 2 điều trong đó đã đủ làm chủ cả cuộc đời bản thân.
1. Làm người không được hèn nhát, nhưng phải biết kính sợ kẻ khác, đặc biệt là với đối thủ của mình
Sau khi Tào Duệ qua đời, Tào Sảng trở nên chuyên quyền độc đoán, mặt ngoài thì nâng Tư Mã Ý lên làm Thái phó nhưng thực chất đang cướp quyền khống chế của ông trên triều đình.
Trước vô số hành vi kiêu ngạo gây sự của phe phái Tào Sảng, các học trò của Tư Mã Ý vô cùng tức giận: "Tiên sinh tình nguyện ngồi mãi chức vị Thái phó có tiếng mà không có miếng này sao?"
Tư Mã Ý chẳng những không hề tức giận, trái ngược lại còn vô cùng bình tĩnh bảo ban các học trò của mình rằng: "Làm người không được hèn nhát, nhưng càng phải biết kính sợ kẻ khác, đặc biệt là với đối thủ của mình."
Chỉ một câu nói đã bộc lộ tâm tư thật sự của Tư Mã Ý: Ông không so đo với Tào Sảng không phải vì nhát gan, mà đang gìn giữ lòng kính sợ.
Khi đối mặt với cường địch, không thể vội vàng tấn công mà phải chờ đợi cơ hội tốt nhất để đánh lớn thắng lớn khiến đối phương không kịp trở tay. Đừng để sự nóng lòng nhất thời làm hại bản thân.
2. Đừng bao giờ cãi lý với kẻ ngu, hãy học cách cúi đầu chấp nhận mặc chúng khoe khoang ầm ỹ
Tào Sảng cố tình vượt quyền đại thần nhiếp chính Tư Mã Ý, bức ép Quách Thái hậu, kiểm soát hoàng đế nhỏ tuổi Tào Phương và toàn bộ triều chính. Bất bình với cảnh ấy, Tư Mã Chiêu tức giận chê trách với cha rằng Tào Sảng đang nhục mạ gia tộc Tư Mã, quả là không thể nhịn được nữa.
Tuy nhiên, Tư Mã Ý lắng nghe ngôn luận của con trai xong vẫn tỏ thái độ rất bình tĩnh. Ông hỏi Tư Mã Chiêu đúng một câu: "Tào Sảng, so với Gia Cát Lượng thì như nào?"
Tư Mã Chiều trả lời: "Như con kiến."
Tư Mã Ý lúc ấy mới cười nói: "Cố tình cãi lý với kẻ ngu dốt, cứng đối cứng để đầu rơi máu chảy, chẳng phải con càng ngu dốt hơn hắn sao?
Cuộc đời không thiếu những kẻ ngu dốt như vậy, phải học cách cúi đầu, cứ mặc chúng khoe khoang."
Gặp phải kẻ ngốc, đừng cố lý giải. Đối mặt với thủ đoạn bỉ ổi, cũng chẳng cần trả thù. Cứ để họ tự trải nghiệm cảm giác "ác giả ác báo".
3. Đôi tai này của ta chỉ muốn nằm trong tay phu nhân trọn kiếp trọn đời
Khi Tư Mã Ý vừa mới phò tá Tào Phi, mọi người cùng thiết yến tại Tào phủ. Lúc ấy, lẽ ra Tư Mã Ý phải cùng các đồng môn vui vẻ uống rượu thì ông lại ở trong bếp làm cơm cùng phu nhân của mình.
Khi Trương Xuân Hoa không vui, ông lại hết lời an ủi vợ. Với Tư Mã Ý: "Cho dù bên ngoài có tiệc tùng linh đình như thế nào thì đồ ăn thức uống cũng chẳng thể vừa miệng, chỉ có cơm vợ nấu ở nhà mới thật sự thơm ngon".
Một lời nói như vậy đã khiến Trương Xuân Hoa vui vẻ trở lại như ban đầu.
Trương Xuân Hoa cả đời nương tựa vào Tư Mã Ý, trọng nghĩa thâm tình, chưa từng oán than, chỉ cần Tư Mã Ý bình an vô sự thì thiên hạ có ra sao bà cũng không bận lòng.
Và đổi lại, Tư Mã Ý đối với thê tử cũng tình sâu nghĩa nặng, bao nhiêu yêu thương đều đặt hết vào một câu nói: "Đôi tai này của ta chỉ muốn nằm trong tay phu nhân đến trọn kiếp trọn đời" – Đây cũng là câu nói mà ông tâm niệm cả đời, cũng thực hiện cả đời.
4. Thua mà không đau, thua mà không nhục, cái cần học trước tiên là giỏi thua
Gia Cát Lượng.
Sau thất bại trước trận đánh với Khổng Minh, chúng tướng sĩ vô cùng bất mãn, hai người con của Tư Mã Ý đứng ngồi không yên, nôn nóng muốn báo thù rửa hận nhưng tiến vào lều trại của cha, chỉ thấy ông còn vui vẻ ngồi đánh cờ thì cực kỳ tức tối.
Tư Mã Ý bèn hỏi rằng: "Các người là đến đánh trận hay là đến đọ khí thế với người ta? Một lòng muốn thắng thì chắc chắn sẽ thắng sao? Muốn đánh thắng trận, cái đầu tiên phải học là giỏi thua, thua mà không nhục, thua mà không đau, mới là kẻ cười sau cùng".
5. Thần trước giờ không có kẻ địch, chỉ nhìn thấy bạn và thầy
Trong cuộc đời của Tư Mã Ý có 2 đối thủ lớn nhất.
Thời còn phò tá Tào Phi thì đối thủ lớn nhất là Dương Tu, nhưng khi Dương Tu phạm lỗi bị Tào Tháo tuyên xử tử, Tư Mã Ý chủ động xin Tào Tháo cho phép gặp ông ta.
Tào Tháo hỏi nguyên nhân, Tư Mã Ý bèn nói rằng: "Thần trước giờ không có kẻ địch, chỉ nhìn thấy bạn và thầy". Chính câu nói này của ông đã làm động lòng Tào Tháo.
Đây là quy tắc xử thế và làm việc của Tư Mã Ý, ông luôn có lòng kính trọng những đối thủ của mình như Gia Cát Lượng, Dương Tu, thậm chí còn không sinh lòng hận thù những người đã từng hại mình, ở thời khắc nguy nan luôn lấy chữ "Hòa" làm trọng.
Sau khi Gia Cát Lượng chết, Tư Mã Ý lấy nước thay rượu tế Khổng Minh, nước mắt tuôn trào, nếu như không có con trai nhắc rằng quân nước Ngụy đang đứng phía sau thì ông đã quỳ xuống mà tế lạy.
Ông khẳng khái khen Khổng Minh rằng: "Ông một đời thanh bạch giống như bát nước trong, tuy ta với ông là kẻ địch nhưng có khác gì tri âm. Khổng Minh, để ta kính ông một tiếng, tiên sinh!".