Các lệnh trừng phạt gây ra hàng loạt vụ tai nạn máy bay kinh hoàng ở Iran?

Tổng thống Iran Ebrahim Raisi và Bộ trưởng Ngoại giao Hossein Amirabdollahian ngày 20/5 được xác nhận đã thiệt mạng sau khi trực thăng chở họ bị rơi ở khu vực rừng núi giáp biên giới với Azerbaijan trong bối cảnh sương mù dày đặc. 6 người khác trên trực thăng, bao gồm cả thành viên phi hành đoàn, cũng thiệt mạng.

Chiếc trực thăng Bell 212 do Mỹ sản xuất chở ông Raisi được cho là đã có "tuổi đời" hàng chục năm. Các biện pháp trừng phạt của phương Tây đối với Iran kể từ cuộc cách mạng năm 1979 và sau đó là về chương trình hạt nhân đã khiến Tehran gặp khó khăn trong việc có được các phụ tùng thay thế hoặc mua máy bay mới.

Kể từ lệnh trừng phạt đầu tiên của Mỹ đối với Iran cách đây 45 năm, nền kinh tế Iran bị ảnh hưởng sâu rộng và đặc biệt là các hãng hàng không của nước này bị tác động nặng nề.

Nhưng tình hình địa chính trị căng thẳng với các nước láng giềng của Iran, và đặc biệt là mối quan hệ căng thẳng của nước này với Israel và Mỹ, cũng đã dẫn đến những sai lầm chết người khiến hàng trăm người thiệt mạng. Dưới đây là bản tóm tắt về một số vụ tai nạn hàng không lớn nhất của Iran kể từ năm 1979 và lý giải các biện pháp trừng phạt đã ảnh hưởng đến lĩnh vực này như thế nào.

Những sự cố hàng không lớn nhất ở Iran

Theo Cục Lưu trữ Tai nạn Máy bay (B3A) có trụ sở tại Geneva, từ năm 1979 đến năm 2023, Iran đã chứng kiến 253 vụ tai nạn máy bay khiến 3.335 người thiệt mạng.

Ngày 21/1/1980: Một chiếc Boeing 727-100 do hãng hàng không Iran Air vận hành đã đâm vào sườn một ngọn núi ở dãy Alborz, khiến toàn bộ 128 người trên máy bay thiệt mạng. Hệ thống hạ cánh bằng thiết bị (ILS) không hoạt động và tầm nhìn hạn chế do ban đêm và thời tiết xấu được cho là nguyên nhân gây ra vụ tai nạn. Vụ việc xảy ra ngay sau khi các nhân viên kiểm soát không lưu Iran kết thúc một cuộc đình công.

Ngày 3/11/1986: Một chiếc Lockheed C-130 Hercules do lực lượng không quân Iran vận hành đã lao vào sườn núi ở tỉnh Sistan và Baluchistan, khiến toàn bộ 103 người trên máy bay thiệt mạng, bao gồm cả 96 binh sĩ. Theo các chuyên gia, lỗi trong máy xác định độ cao, được sử dụng để đo độ cao, có thể là nguyên nhân gây ra vụ tai nạn.

Ngày 13/7/1988: Một chiếc Airbus A300 do Iran Air vận hành đã bị trúng tên lửa từ tàu tuần dương Hải quân Mỹ USS Vincennes bắn tại Đảo Qeshm sau khi tàu này nhầm với máy bay quân sự. Vụ việc đã khiến tất cả 290 người trên máy bay thiệt mạng và sự cố là tai nạn hàng không nguy hiểm nhất trong lịch sử Iran.

Ngày 12/2/2002: Một chiếc Tupolev TU-154 của Iran Airtour đã đâm vào sườn núi ở Khorramabad sau khi phi hành đoàn không nhận ra rằng máy bay đã đi chệch hướng, khiến toàn bộ 119 người trên máy bay trong đó có 4 công dân Tây Ban Nha thiệt mạng. Việc thiếu tầm nhìn do thời tiết có thể là một yếu tố dẫn đến sự cố.

Ngày 19/2/2003: Một chiếc Ilyushin II-76 do Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC) vận hành đã đâm vào một ngọn núi gần sân bay Kerman khi hạ cánh, khiến toàn bộ 275 người trên máy bay thiệt mạng. Phi hành đoàn đã hạ độ cao sớm trong điều kiện tầm nhìn kém.

Ngày 15/7/2009: Một chiếc Tupolev TU-154 do Caspian Airlines điều hành đã rơi xuống một bãi đất trống ở Qazvin khiến toàn bộ 168 người trên máy bay thiệt mạng. Vụ tai nạn được cho là do một số lỗi kỹ thuật như bộ phận động cơ bị hỏng và ống thủy lực và nhiên liệu bị lỗi.

Ngày 8/1/2020: Một chiếc Boeing 737-800 do hãng hàng không Ukraine International Airlines điều hành, đã bị hai tên lửa bắn hạ vài phút sau khi cất cánh ở Sabashahr, Tehran, khiến 176 người trên máy bay thiệt mạng. Chính phủ cho biết đây là "lỗi của con người" sau khi máy bay bị nhầm là "mục tiêu thù địch".

Lệnh trừng phạt tác động thế nào đến ngành hàng không Iran?

Ngay sau khi áp dụng các lệnh trừng phạt vào năm 1979, lĩnh vực hàng không của Iran đã bị ảnh hưởng đặc biệt nặng nề sau khi chính phủ nước này không thể nhập khẩu máy bay mới. Iran chứng kiến số vụ tai nạn máy bay chết người tăng vọt trong những năm 1980, 1990 và đầu những năm 2000.

Trọng tâm của các lệnh trừng phạt của Mỹ đối với hàng không Iran là lệnh cấm nước này nhập khẩu bất kỳ máy bay hoặc thiết bị máy bay nào được sản xuất với hơn 10% linh kiện của Mỹ. Điều đó đã loại trừ khả năng Iran mua máy bay hoặc trực thăng mới của phương Tây, đồng thời cũng khiến Tehran gặp khó khăn trong việc tìm kiếm các bộ phận cần thiết để bảo trì các phi đội bay cũ kỹ của mình.

Một số máy bay phản lực của Nga cũng phụ thuộc vào các bộ phận của Mỹ, do đó, việc tìm nguồn cung ứng ngay cả những thứ đó cũng gặp khó khăn đối với Iran, bất chấp mối quan hệ chặt chẽ giữa Tehran và Moskva.

Theo Viện Cận Đông Washington, tính đến tháng 4/2019, 23 hãng hàng không Iran đang vận hành 156 máy bay trong tổng số 300 máy bay ở nước này, cho thấy gần một nửa số máy bay của Iran không thể bay vì phải chờ phụ tùng thay thế.

Nhu cầu sửa chữa thường xuyên đã làm tăng giá vé máy bay ở Iran và cũng gây căng thẳng kinh tế cho các công ty sản xuất máy bay nhỏ hơn. Máy bay cũng không thể gửi ra nước ngoài để sửa chữa và phải bảo dưỡng ở trong nước, với nhân lực chuyên gia hạn chế, Mohammad Mohammadi-Bakhsh, người đứng đầu cơ quan hàng không Iran, Tổ chức Hàng không Dân dụng Iran (CAO), nói với hãng tin Fars vào năm 2022.

Năm 2015, thỏa thuận hạt nhân Iran mang tên Kế hoạch hành động toàn diện chung (JCPOA) đã được ký kết. Trong đó, Iran đồng ý ngừng sản xuất các vật liệu có thể được sử dụng để sản xuất vũ khí hạt nhân. Đổi lại, các biện pháp trừng phạt đối với lĩnh vực hàng không được nới lỏng, cho phép nước này mua máy bay từ các nhà sản xuất nước ngoài như Airbus và Boeing.

Tuy nhiên, các lệnh trừng phạt đã được tái áp đặt khi Mỹ rời bỏ thỏa thuận hạt nhân dưới thời cựu Tổng thống Donald Trump vào năm 2018. Và theo Viện Washington, khoảng thời gian ngắn ngủi khi các lệnh trừng phạt được dỡ bỏ không giúp ích gì nhiều cho Iran: Iran đã đặt mua hơn 200 máy bay từ các hãng phương Tây. trong ba năm đó, nhưng chỉ nhận được ba máy bay phản lực Airbus và 13 động cơ phản lực cánh quạt ATR - những máy bay nhỏ hơn - trước khi chính quyền Trump áp dụng lại các lệnh trừng phạt.