Sông Dương Tử là một trong những con sông dài nhất thế giới, không chỉ là tuyến đường thủy quan trọng mà còn là môi trường sống quan trọng của nhiều loài, trong đó có cá heo không vây Dương Tử, loài cá heo không vây nước ngọt duy nhất trên thế giới. Cá heo không vây Dương Tử thuộc họ cetacean, ngày nay môi trường sống của chúng đang phải đối mặt với nhiều mối đe dọa nên việc bảo vệ chúng trở thành ưu tiên hàng đầu.
Cá heo không vây Dương Tử (Neophocaena asiaeorientalis ) là một loài cá heo có răng thuộc họ Phocoenidae, họ cá heo. Đây là loài đặc hữu của sông Dương Tử ở Trung Quốc
Cá heo không vây Dương Tử hay còn gọi là cá heo không vây hẹp, tên khoa học Neophocaena asiaeorientalis là loài sinh vật có khả năng thích nghi đặc biệt với môi trường nước ngọt. Nó đóng một vai trò quan trọng trong việc duy trì sự cân bằng của hệ sinh thái sông Dương Tử và đã thu hút sự chú ý của các nhà khoa học và nhà môi trường.
Đúng như tên gọi của nó, cá heo không vây chỉ có gờ hẹp chứ không có vây lưng trên lưng, không giống như họ hàng sống ở đại dương của nó. Đặc điểm chính của cá heo không vây Dương Tử là không vây và mắt to trên đầu, lưng xám và bụng trắng. Cá heo không vây chủ yếu ăn cá và có thân hình thon gọn giúp chúng bơi nhanh trong nước. Một con cá heo không vây trưởng thành có thể dài tới hơn 2 mét, nặng hơn 100 kg và sống được khoảng 20 năm.
Đúng như tên gọi, những con cá heo không vây này có lưng phẳng và hoàn toàn không có vây. Thay vì có vây lưng, những con cá heo này có một sống lưng hay "rãnh". Cá heo không vây ban đầu sinh sống ở các hốc nước mặn dọc theo bờ biển Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương. Tuy nhiên, một quần thể đã phân tán vào môi trường nước ngọt của sông Dương Tử. Các nghiên cứu gần đây đã phát hiện ra rằng cá heo không vây Đông Á (N. sunameri) và cá heo không vây Dương Tử (N. asiaeorientalis ) đã có quá trình sinh sản và tách dòng gen riêng biệt trong hàng nghìn năm.
Cá heo không vây Dương Tử phân bố chủ yếu ở sông Dương Tử, trải dài 6.300 km khắp Trung Quốc. Những năm gần đây, do tác động của môi trường sinh thái bị hủy hoại, ô nhiễm nguồn nước và hoạt động gia tăng của con người nên sự phân bố của loài cá heo không vây Dương Tử ngày càng phân tán. Hiện tại, phạm vi hoạt động của họ chủ yếu phân bố từ Ngạc Châu đến Nam Kinh và từ Nghi Xương đến Cảnh Châu Nhi. Ngoài ra, chúng cũng được tìm thấy ở hồ Poyang và hồ Dongting.
Cá heo không vây có vai trò quan trọng như loài nước ngọt giáp biển độc nhất, nhưng tương lai của chúng thì không chắc chắn. Quần thể của loài này đã giảm nhanh chóng trong vài thập kỷ qua. Năm 1991 ước tính có hơn 2.500 cá thể, nhưng đến năm 2006 con số này đã giảm mạnh xuống chỉ còn 1.800 cá thể. Đến năm 2012, các nhà nghiên cứu chỉ quan sát được 505 cá thể ở phần chính của dòng sông. Do số lượng giảm mạnh, cá heo không vây được liệt vào danh sách "cực kỳ nguy cấp" trong Danh sách đỏ của Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN).
Cá heo không vây Đông Á và cá heo không vây Dương Tử trước đây được coi là một loài có tên khoa học là N. phocaenoides , nhưng các nghiên cứu di truyền ủng hộ cá heo không vây Dương Tử là một loài riêng biệt, hoặc ít nhất là một loài mới hình thành, do thiếu dòng gen.
Có nhiều nguyên nhân khiến quần thể cá heo không vây suy giảm nhanh chóng, trong đó ba yếu tố quan trọng nhất là giao thông vận tải biển, nạo vét sông và tiếng ồn do ô nhiễm môi trường, ngoài ra hành vi đánh bắt liều lĩnh khiến chúng thường xuyên vướng vào lưới đánh cá và ngư cụ. Chấn thương hoặc thậm chí tử vong là mối đe dọa chính đối với loài cá heo không vây Dương Tử.
Cá heo Baiji (Lipotes vexillifer) là họ hàng gần của cá heo không vây Dương Tử và từng sinh sống ở sông Dương Tử, tuy nhiên loài này đã được tuyên bố tuyệt chủng về mặt chức năng vào năm 2006, trở thành loài cá heo đầu tiên bị tuyệt chủng hoàn toàn do hoạt động của con người. Sự tuyệt chủng của cá heo Baiji nhấn mạnh sự cấp thiết của việc bảo vệ các quần thể còn lại như cá heo không vây để tránh số phận tương tự như cá heo Baiji.
Cá heo Baiji (Lipotes vexillifer) là họ hàng gần của cá heo không vây Dương Tử.
Bất chấp tình hình khắc nghiệt hiện nay, vẫn có hy vọng bảo tồn loài cá heo không vây. Để khôi phục và nâng cao dân số, tất cả các bên hiện đang thực hiện các hành động tích cực. Điều đáng chú ý là Luật Bảo vệ sông Dương Tử sẽ chính thức được thực thi vào năm 2021, quy định cụ thể rằng các hoạt động đánh bắt cá trên dòng chính sông Dương Tử và các phụ lưu của nó sẽ bị cấm hoàn toàn trong vòng 10 năm tới.
Động thái này có ý nghĩa rất lớn và nhằm mục đích tạo ra một môi trường sinh thái phù hợp hơn cho cá heo không vây Dương Tử tồn tại và sinh sản bằng cách giảm sự can thiệp của con người và áp lực đánh bắt, từ đó đạt được sự phục hồi quần thể hiệu quả.
Cá heo không vây Dương Tử được tìm thấy ở dòng chính của sông Dương Tử và các hồ nối liền. Chúng chỉ sống ở nước ngọt, khiến chúng khác biệt với các loài cá heo không vây khác. Chúng có xu hướng được tìm thấy ở các vùng vịnh nông, đầm lầy và cửa sông quanh năm vì chúng không phải là loài di cư.
Việc thành lập các khu bảo tồn đóng vai trò không thể thay thế trong việc duy trì quần thể cá heo không vây ở Dương Tử. Hiện tại, 13 khu bảo tồn thiên nhiên đã được thành lập tại lưu vực sông Dương Tử để bảo vệ cá heo không vây Dương Tử, trong khu bảo tồn cá heo không vây có thể phát triển và sinh sản tự do. Từ năm 1996, Viện Thủy sinh học thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc đã nhân giống thành công một số lượng hạn chế cá heo không vây.
Chế độ ăn của cá heo không vây Dương Tử có thể thay đổi tùy theo mùa và con mồi chủ đạo trong mùa. Sự thay đổi trong chế độ ăn uống của chúng cho thấy cá heo không vây Dương Tử có thể là loài kiếm ăn cơ hội.
Khôi phục sự kết nối giữa môi trường sống của cá heo không vây là một bước quan trọng trong việc bảo vệ loài cá heo không vây. Môi trường sống hiện tại của quần thể cá heo không vây bị phân mảnh quá mức, cản trở nghiêm trọng việc tiếp cận nguồn thức ăn và cơ hội sinh sản của chúng. Việc nối lại hồ với sông chính Dương Tử để cho phép các loài tiếp tục di cư theo mùa sẽ không chỉ mang lại lợi ích cho loài cá heo không vây mà còn giúp khôi phục sức khỏe tổng thể của hệ sinh thái.
Tham khảo: Zhihu
