Theo báo New York Times, kịch bản Mỹ và các đồng minh thực hiện luật pháp hóa chính trị, tức thúc đẩy một phiên tòa quốc tế nhằm tước bỏ quyền lực của ông Assad cũng như thay đổi chính quyền Damascus, đang ngày càng thể hiện rõ nét và quyết liệt.
Dường như phương Tây đã đã có sự chuẩn bị khá kỹ lưỡng.
Có lẽ để "đảm bảo tính khách quan", Mỹ và các đồng minh không trực tiếp thực hiện việc điều tra chống lại chính phủ Syria, mà "đá bóng" sang một tổ chức phi lợi nhuận có tên Ủy ban Tư pháp Quốc tế và Trách nhiệm Giải trình (CIJA). Tổ chức này được cho là tác giả kịch bản cho cuộc chiến pháp lý chống lại ông Assad.
Ông William H. Wiley, Giám đốc điều hành của CIJA tiết lộ với NYT, tổ chức này được tài trợ bởi các chính phủ phương Tây và họ phải mất nhiều năm để lấy được các tài liệu của chính quyền Damascus, mang ra khỏi Syria.
Trong quá trình gọi là "Điều tra tội phạm chiến tranh và tội ác chống lại loài người" ở Syria, CIJA đã truy tìm và thu thập chứng cứ nhằm buộc tội chính quyền Assad bằng nhiều nguồn khác nhau, ở nhiều thời điểm khác.
Xét theo chuỗi thời gian và tính chất vụ việc xảy ra, có thể chia quá trình thu thập bằng chứng này theo 4 thời kỳ khác nhau.
Thời kỳ thiết quân luật
Mấy chục năm đất nước Syria bị đặt trong tình trạng khẩn cấp đã tạo ra nhiều chứng cứ chống lại chính quyền Syria và cá nhân Tổng thống Assad trong cuộc chiến pháp lý. Những chứng cứ nhằm buộc tội chính quyền Assad được thu thập chủ yếu liên quan đến những "vết đen" của Damascus trong việc duy trì thiết quân luật.
Ba tấn tài liệu nắm giữ được từ chính phủ Syria, khi chính quyền các khu vực rơi vào tầm kiểm soát của lực lượng đối lập, đã cung cấp một danh mục đầy đủ về các "tội ác chiến tranh" của chính quyền trung ương - ông Wiley cho biết.
Tổng thống Assad được cho là "nổi bật" trong các hồ sơ vụ án tạo bởi những tài liệu mà phương Tây đang nắm giữ. Ảnh: AP
Theo NYT, lượng tài liệu này đang được nắm giữ bởi một tổ chức ở châu Âu, mà theo ông Wiley là có hình ảnh của hơn 6.000 người đã chết bởi "những đòn tra tấn".
Ông cho biết thêm, hiện CIJA có hơn 750.000 tài liệu của chính phủ Syria, chứa hàng trăm nghìn tên tuổi, trong đó có nhiều thông tin về các cá nhân đứng đầu bộ máy an ninh của chính quyền.
Cho đến nay, CIJA đã chuẩn bị 8 bản tóm tắt về các quan chức an ninh và tình báo Syria "phạm tội ác", và 7 người trong số họ trực tiếp liên quan đến ông Assad.
Wiley phải trả lời phỏng vấn NYT qua Skype từ văn phòng tại một thành phố ở châu Âu bởi tổ chức của ông phải giữ bí mật vì sợ trở thành mục tiêu.
Giám đốc CIJA nói: "Tổng thống Assad nổi bật trong các hồ sơ vụ án. Nhiều đơn vị, cá nhân của tình báo quân sự và an ninh chế độ Assad có mặt trong một hoặc nhiều tóm tắt truy tố".
Tổ chức này cũng cho biết, các tài liệu họ thu được đã cho thấy số lượng lớn nhất các vi phạm thực hiện bởi người đứng đầu chính quyền Syria cùng các cộng sự là liên quan đến việc sử dụng công cụ của thiết chế vào việc trấn áp các lực lượng đối lập, phản kháng, bao gồm lực lượng quân đội, an ninh và mạng lưới các nhà tù.
Chính phủ Syria nhiều lần bác bỏ các cáo buộc, lý giải hành động là nhằm phá vỡ âm mưu phá hoại đất nước.
Thời kỳ lực lượng nổi dậy chống chính phủ
Các cuộc nổi dậy tại Syria bắt đầu vào tháng 3/2011 sau khi chính quyền Damascus bắt giữ hàng chục người đàn ông khi một trong số họ viết trên tường khẩu hiệu "Đến lượt ngài đó, Bác sĩ ạ" để ám chỉ ông Assad, một bác sĩ nhãn khoa, sẽ là lãnh đạo tiếp theo phải rời quyền lực bởi phong trào Mùa xuân Ả Rập.
Tờ NYT nói rằng những người này "bị bắt, bị đánh đập, tra tấn và bắt buộc nhận tội". Truyền thông Mỹ cáo buộc các vụ bắt bớ diễn ra nhiều hơn khi biểu tình lan rộng. Chính phủ Syria đã có một mạng lưới các trại giam với các công cụ ép cung.
Những người biểu tình chống chính phủ Syria ngồi tại một tòa án trước khi được thả tự do, ngày 1/9/2012. Ảnh: AP
Hàng ngàn người đã bị hành hình chỉ tại một cơ sở của nhà tù Saydnaya, gần Damascus, theo Tổ chức Ân Xá Quốc tế (AI).
Theo kết luận của CIJA thì việc bắt giữ, tra tấn đã phổ biến tại Syria khi lực lượng nổi dậy chống lại chính quyền Damascus. Tổng thống Assad đã phải hủy bỏ thiết quân luật, song dường như mọi việc đã quá muộn và cuối cùng cuộc nội chiến tại bùng phát, khiến chính phủ rơi vào tình thế nguy hiểm và phải đối mặt với nhiều kẻ thù.
Thời kỳ xung đột đa phương
Năm 2013, nội chiến bùng phát tại Syria bắt đầu bằng các vụ đánh bom vào những thành phố có phe nổi dậy. Hàng trăm video cho thấy thường dân, bao gồm phụ nữ và trẻ em, bị thiệt mạng trong giao tranh giữa các bên.
NYT dẫn lại các báo cáo của Liên Hợp Quốc (LHQ) về việc hàng ngàn người Syria sống sót trong các cuộc bao vây của chính phủ đã bị từ chối cung cấp thực phẩm và thuốc men nhiều lần.
Các cuộc tấn công hóa học năm 2013, mà chính phủ bị cáo buộc đứng sau, đã giết chết hơn 1.400 người ở ngoại ô Damascus.
Báo cáo của LHQ trích lời những sĩ quan tình báo Syria đào tẩu. Họ kể lại việc đã được lệnh bắt những người biểu tình ở độ tuổi từ 16 đến 40 hay đã được huấn luyện kỹ thuật đánh đập, tra tấn những người bị giam giữ như thế nào. Những sỹ quan Syria đào tẩu này từ chính quyền ông Assad đã cung cấp hơn 50.000 bức ảnh về nhiều vụ việc.
Phụ nữ và trẻ em là những nạn nhân thường thấy trong các vụ xung đột ở Syria. Ảnh: Jorrdan Times
Ông Sareta Ashraph, cựu chuyên gia phân tích của Ủy ban Nhân quyền LHQ cho biết "hiếm khi gặp một gia đình tị nạn người Syria không có một thành viên bị giam giữ hoặc biến mất và còn hiếm hơn để tìm một cựu tù nhân Syria chưa bị tra tấn".
Theo Ashraph, sau 6 năm của cuộc chiến Syria, núi tài liệu về việc các bên vi phạm nhân quyền đã nhiều hơn bất kỳ cuộc xung đột nào trên thế giới.
Vụ tấn công hóa học ở Idlib
NYT gọi cuộc tấn công bằng vũ khí hóa học tại thị trấn Khan Sheikhun, tỉnh Idlib ngày 4/4 làm hơn 200 dân thường thương vong, chỉ là "sự tàn bạo gần đây nhất của Assad", sau nhiều năm bắt bớ, tra tấn, bao vây và tấn công bừa bãi vào các khu dân cư và bệnh viện.
Chính quyền Tổng thống Trump phóng 59 tên lửa Tomahawk vào căn cứ không quân al-Shayrat của Syria hai ngày sau đó để trả đũa, và nói việc loại bỏ Assad "là ưu tiên hàng đầu" của Washington.
Những người chống lại Assad cho rằng, bạo lực sẽ tiếp tục chừng nào mà ông Assad và bộ máy an ninh của ông vẫn còn.
Hiện một số quốc gia đã báo hiệu sẵn sàng thúc đẩy việc đưa Assad ra một phiên tòa quốc tế. Nhiều nước cho đó là cách nhanh nhất để chấm dứt chiến tranh, khuyến khích người tị nạn Syria trở về nhà và đẩy mạnh cuộc chiến chống khủng bố. Họ cho rằng khi ông Assad còn ngồi ghế lãnh đạo, tình hình Syria sẽ ngày càng tồi tệ.
Tuy nhiên, Syria không tham gia Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) vì vậy không thể truy tố và xét xử ông Assad cùng cộng sự trước tòa án này.
NYT phân tích rằng Hội đồng Bảo an LHQ có thể thúc đẩy đưa vụ việc ra tòa, nhưng Nga nhiều lần sử dụng quyền phủ quyết của mình nhằm ủng hộ cho chính quyền của ông Assad.
Vậy phương Tây đã tính đến phương án nào nào để "qua mặt" Moscow, đưa Tổng thống Assad ra tòa và khả năng họ thành công ra sao? Lời giải đáp sẽ có trong phần cuối của loạt bài.