Từ cách đây vài năm, trên vài tờ báo lớn, thậm chí cả những tờ báo riêng của ngành y tế Việt Nam cũng liên tục chạy quảng cáo Vidatox, hay được biết đến rộng rãi hơn dưới tên gọi nọc bọ cạp xanh Cuba.
Trong các quảng cáo công khai hay trá hình, Vidatox được thổi phồng lên là thuốc đột phá để chữa ung thư phổi, hoặc có những công dụng thần diệu như sau: "cô lập tế bào ung thư, cô lập khối u, không cho mạch máu đến nuôi dưỡng khối u, làm cho khối u teo đi, và cùng phối hợp với các liệu pháp xạ trị hay dùng hóa chất để tiêu diệt tế bào ung thư, hiệu quả rõ rệt cho người bị ung bướu ở hầu hết mọi giai đoạn, mà không xung đột với bất cứ liệu pháp nào hiện có".
Vidatox có phải là thuốc?
Nọc độc bọ cạp xanh Cuba được hãng Dược phẩm Labiofam của Cuba cho ra mắt thị trường vào tháng 03/2011 với tên gọi Vidatox 30CH. Vidatox 30CH đã được Cục Dược Cuba (CECMED) phê duyệt là thuốc có tác dụng bổ sung điều trị triệu chứng trên bệnh nhân ung thư và giảm đau ( https://www.cecmed.cu/registro/rcp/vidatoxr-30-ch ).
Dưới đây là ảnh chụp tờ thông tin sản phẩm Vidatox 30CH:
Tuy nhiên Vidatox mới chỉ được lưu hành tại các nước như Mỹ, Châu Âu, Trung Quốc, Ấn Độ hay một số nước châu Phi, châu Á khác dưới dạng thực phẩm chức năng. Dựa theo kết quả tìm kiếm trên các trang web chính thức của hai cơ quan FDA ( https://www.fda.gov/ ) và EMA ( https://www.ema.europa.eu/en ), hiện tại, Cục quản lý thực phẩm và dược phẩm Hoa Kỳ (FDA – Food and Drug Administration) cũng như Cơ quan quản lý dược phẩm châu Âu (EMA – European Medicines Agency) đều chưa phê duyệt Vidatox là thuốc.
Mặc dù đã có nhiều sản phẩm từ nọc độc bọ cạp xanh Cuba trên thị trường, nhưng thông tin về thành phần và tác dụng sinh học của nó vẫn còn rất hạn chế, chưa được nghiên cứu nhiều và công bố rộng rãi. Đặc biệt chưa có nghiên cứu nào trên lâm sàng được tìm thấy.
Sự thực về nọc bọ cạp xanh Cuba
Rhopalurus junceus (nguồn ảnh: internet)
Theo sách "Venoms to Drugs: Venom as a Source for the Development of Human Therapeutics" của nhà xuất bản Hội hóa học Hoàng gia Anh, cho đến năm 2015, chưa có thông tin nào về việc các thành phần trong nọc độc bọ cạp xanh Cuba kháng ung thư được công bố khoa học [9]. Và cho tới nay, vẫn chưa có nghiên cứu nào đánh giá cơ chế tác động lên tế bào ung thư của các thành phần có hoạt tính chiết từ nọc độc bọ cạp xanh Cuba cũng như tiến hành phân lập xác định các thành phần này.
Nghiên cứu năm 2013 của Díaz-García A và các cộng sự người Cuba đã tiến hành đánh giá ảnh hưởng của nọc độc tế bào bọ cạp xanh Cuba trên các dòng ung thư khác nhau ở trong phòng thí nghiệm. Kết quả cho thấy dịch chiết nọc độc bọ cạp xanh có độc tính đáng kể và chọn lọc trên dòng tế bào ung thư biểu mô, trong khi đó không gây ảnh hưởng lên dòng tế bào bình thường.
Các dòng tế bào ung thư được chứng minh nhạy cảm với nọc độc bọ cạp xanh Cuba bao gồm dòng tế bào ung thư phổi (A549, NCI-H292), dòng tế bào ung thư vú (MDA-MB-213, MDA-MB-468) và dòng tế bào ung thư cổ tử cung (Hela). Nồng độ nọc độc bọ cạp xanh trong khoảng 0,1-0,75mg/ml có tác dụng làm giảm tỷ lệ sống sót của các tế bào này xuống 50% [2].
Nghiên cứu nói trên được xem là bằng chứng khoa học đầu tiên chứng minh ảnh hưởng của nọc độc bọ cạp xanh Cuba đến khả năng sống sót của tế bào ung thư của người ở mức độ trong phòng thí nghiệm, là tiền đề cho các nghiên cứu về nọc độc bọ cạp xanh Cuba ảnh hưởng đến tế bào ung thư tiếp theo trên người và động vật.
Đến năm 2017, nhóm nghiên cứu này tiếp tục đánh giá cụ thể hơn ảnh hưởng của nọc độc bọ cạp xanh Cuba trên dòng tế bào ung thư vú bộ ba âm tính (MDA-MB-231). Kết quả cho thấy nọc độc bọ cạp xanh Cuba gây ức chế sự phát triển và điều hòa gien gây thúc đẩy chu trình tự chết tế bào ung thư vú [3].
Bọ cạp là một trong những động vật lâu đời nhất trên trái đất với hơn 450 triệu năm tiến hóa, gồm khoảng 1.750 loài khác nhau.
Bọ cạp và nọc độc bọ cạp được sử dụng như một phương pháp y học cổ truyền cách đây hàng nghìn năm ở nhiều nước như Trung Quốc, Ấn Độ và các nước châu Mỹ.
Trong y học cổ truyền Việt Nam, bọ cạp được dùng nguyên con được gọi là toàn yết, chỉ dùng đuôi được gọi là yết vĩ, có thể được ngâm trong cồn dùng làm thuốc chữa đau cơ, xương rất hiệu quả, cũng có thể sắc thuốc để trị bệnh kinh giật, co quắp, méo miệng, bán thân bất toại, uốn ván…[1].
Bọ cạp xanh Cuba (tên khoa học Rhopalurus Junceus) là một loài sinh vật đặc hữu trong 36 loại bọ cạp khác nhau được tìm thấy trên các đảo Cuba, Cộng hòa Dominica và một phần Trung Mỹ. Nó được gọi là "bọ cạp xanh" do tông màu xanh đặc biệt ở đuôi. Ngoài ra, nó còn được gọi là "bọ cạp đỏ" vì có thân màu đỏ sẫm.
Thế nhưng cả hai nghiên cứu nói trên đều mới chỉ là nghiên cứu trong phòng thí nghiệm, ít có giá trị lâm sàng, chưa thể khái quát sang người. Thêm một thông tin tham khảo: cả hai nghiên cứu đều được tiến hành tại trung tâm nghiên cứu của công ty Labiofam (nơi sản xuất Vidatox đưa ra thị trường).
Thời điểm năm 2014, đã có một phân tích tổng quan hệ thống các nghiên cứu đánh giá về nọc độc của các loài bọ cạp khác nhau từ Trung Quốc, Ấn Độ và Châu Mỹ trên khả năng ức chế tế bào ung thư. Một số thành phần trong các loài bọ cạp này đã cho thấy có khả năng ức chế tế bào ung thư mức độ in vitro, tuy nhiên, bài tổng quan này không nhắc đến loài bọ cạp xanh Cuba (Rhopalurus Junceus).
Các nghiên cứu về nọc độc bọ cạp trong bài báo này cũng đều tiến hành trong phòng thí nghiệm, chưa được thực hiện trên lâm sàng. Bên cạnh đó, việc chiết xuất và xác định đặc tính, liều lượng của thành phần có hoạt tính sinh học chống ung thư từ nọc độc các loại bọ cạp vẫn chưa được rõ ràng, còn là một thách thức lớn cho các nhà khoa học [5].
Năm 2017, Catia Giovannini và cộng sự, một nhóm nhà khoa học nghiên cứu độc lập người Ý, đã tiến hành nghiên cứu đánh giá tác dụng của Vidatox 30CH của công ty Labiofam trên mô hình chuột bị gây ung thư tế bào gan [7]. Kết quả nghiên cứu cho thấy Vidatox không có tác dụng ngăn sự phát triển tế bào ung thư mà còn gây gia tăng tiến triển và xâm lấn của khối u gan.
Gần nhất, vào tháng 6/2018, Mohammadreza Moradi và cộng sự đã công bố đánh giá tổng quan hệ thống về tác dụng kháng ung thư của các loại nọc độc bọ cạp nói chung [10]. Kết quả thu được khá khiêm tốn khi chỉ có 53 nghiên cứu được công bố, trong đó có 40 nghiên cứu trong phòng thí nghiệm, 13 nghiên cứu trên động vật và chưa có nghiên cứu nào trên người.
Được đăng ký là thuốc hỗ trợ, chưa đăng ký tại Việt Nam (nguồn ảnh: Internet)
Trong 53 nghiên cứu kể trên, chỉ có một nghiên cứu đánh giá nọc độc của loài bọ cạp xanh Cuba, chính là nghiên cứu của nhóm tác giả Díaz-García A, phòng nghiên cứu và phát triển của công ty Labiofam sản xuất Vidatox.
Rõ ràng các nghiên cứu về nọc độc bọ cạp xanh Cuba rất ít, đặc biệt chưa có thử nghiệm nào cho thấy hiệu quả kháng ung thư trên động vật hay người được công bố khoa học.
Đáng chú ý hơn cả, đã có một nghiên cứu được công bố trên tạp chí nổi tiếng Nature cho thấy sự bất lợi của Vidatox, sản phẩm từ nọc độc bọ cạp xanh Cuba, trên mô hình động vật bị gây ung thư gan. Từ nghiên cứu này, rất cần thiết khuyến cáo bệnh nhân ung thư gan không nên sử dụng nọc độc bọ cạp xanh Cuba để tránh những biến cố bất lợi đáng tiếc.
Vậy Vidatox có ngăn ngừa hay chữa khỏi ung thư hay không?
Đáng tiếc, các nghiên cứu nói trên mới chỉ truyền miệng hay đăng tải trên các trang web không chính thống. Chúng vẫn chưa được công bố trên bất cứ tập san khoa học quốc tế nào, cũng chưa có nhóm nghiên cứu độc lập nào khác xác minh, do đó rất khó đánh giá giá trị khoa học của chúng và kết quả nghiên cứu có thể chỉ thu được từ việc phỏng vấn bệnh nhân.
Như vậy, bằng chứng khoa học chứng minh tác dụng sinh học của sản phẩm Vidatox vẫn đang là một câu hỏi. Chính công ty Labiofam cũng đã khuyến cáo Vidatox chỉ được xem như thuốc điều trị hỗ trợ, không phải là liệu pháp điều trị ung thư thực sự [11].
Tại Việt Nam, sản phẩm này được đăng ký dưới dạng thực phẩm chức năng với tên gọi Vidatox Plus. Theo Giấy phép số 5869-2016 /ATTP/Bộ Y tế, Vidatox Plus là chế phẩm sinh học chứa 33% dung dịch cồn chứa nọc bọ cạp xanh Cuba có tên khoa học là Rhopalurus junceus được quảng cáo có công dụng giảm đau, tăng sức đề kháng, ngăn ngừa và hỗ trợ điều trị ung thư, có giá gần sáu triệu đồng một chai, thường được sử dụng trong một tháng.
Các sản phẩm Vidatox CH30 ở Cuba cũng được xách tay về Việt Nam, bán tràn lan trên internet hay tại các cổng bệnh viện với quảng cáo "chữa khỏi ung thư" có mức giá dao động từ 2 - 5 triệu đồng mỗi chai.
Nhưng, hiện nay, Vidatox CH30 vẫn chưa được Bộ Y tế Việt Nam cấp phép là thuốc, và nó không được lưu hành trong bệnh viện hay bán tại các nhà thuốc. Tuy nhiên trên thị trường thì không ít "thuốc Vidatox" giả.
Người bệnh ung thư chỉ nên tiếp cận với chế phẩm nọc độc bọ cạp xanh Cuba như một liệu pháp hỗ trợ, không nên đặt hoàn toàn hy vọng chữa khỏi ung thư theo như những quảng cáo không rõ nguồn gốc trên internet và đặc biệt cần thận trọng khi mua các loại sản phẩm này từ các nguồn không chính thống.
Thực phẩm chức năng điều trị ung thư tại Cuba (dành cho dân Cuba) - Nguồn ảnh: Intenet
Lời khuyên cho người tiêu dùng
- Thận trọng với các sản phẩm được quảng cáo là "thần dược", "hiệu quả thần kỳ", "chữa khỏi ung thư", "không có tác dụng phụ", " được khoa học chứng minh" song không cung cấp nghiên cứu chứng minh rõ ràng…
- Cần tham khảo ý kiến các cán bộ y tế phụ trách điều trị trực tiếp.
- Thận trọng khi mua các sản phẩm thuốc trực tuyến hoặc từ các nguồn nước ngoài không quen thuộc. Nguồn gốc và xuất xứ các sản phẩm này không ai có thể xác minh được.
- Các sản phẩm mua trên internet, không rõ nguồn gốc có thể là sản phẩm giả mạo, bất hợp pháp, thành phần không rõ ràng, không đáp ứng được hiệu quả, đặc biệt có thể ảnh hưởng tới sức khỏe người sử dụng.
- Tránh mua các sản phẩm thuốc trôi nổi không rõ nguồn gốc.
Chịu trách nhiệm nội dung: Nguyễn Thị Uyên, ThS Dược, CTV Ruy băng tím
Cố vấn khoa học: Nguyễn Hồng Vũ, TS (Viện nghiên cứu City of Hope, California, Hoa Kỳ)
Lê Anh Phương, TS (ĐH Quốc gia Singapore, Singapore)
(Các tác giả trên đều thuộc nhóm Ruy băng tím).
Ruy Băng Tím là tổ chức phi lợi nhuận về phòng chống ung thư tại Việt Nam, được thành lập vào ngày 12/12/2015 với sự tham gia của các bác sĩ ung bướu, các nhà khoa học nghiên cứu về ung thư trong và ngoài nước. Ruy Băng Tím mong muốn xây dựng một website khoa học đáng tin cậy, chuyên cung cấp thông tin chính xác, đầy đủ về ung thư. Các bài viết đều được các tác giả tra cứu kỹ lưỡng trước khi viết, có dẫn nguồn đầy đủ để người đọc có thể tham khảo. Website: ruybangtim.com
Tài liệu tham khảo
1. Đỗ Tất Lợi (2005), Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, Nhà xuất bản Y học, pp. 964-965.
2. Diaz-Garcia A., Morier-Diaz L., et al. (2013), "In vitro anticancer effect of venom from Cuban scorpion Rhopalurus junceus against a panel of human cancer cell lines", J Venom Res, 4, pp. 5-12.
3. Diaz-Garcia A., Ruiz-Fuentes J. L., et al. (2017), "Rhopalurus junceus scorpion venom induces apoptosis in the triple negative human breast cancer cell line MDA-MB-231", J Venom Res, 8, pp. 9-13.
4. Diaz-Garcia A., Ruiz-Fuentes J. L., et al. (2015), "Enzymatic analysis of venom from Cuban scorpion Rhopalurus junceus", J Venom Res, 6, pp. 11-8.
5. Ding J., Chua P. J., et al. (2014), "Scorpion venoms as a potential source of novel cancer therapeutic compounds", Exp Biol Med (Maywood), 239(4), pp. 387-93.
6. Garcia-Gomez B. I., Coronas F. I., et al. (2011), "Biochemical and molecular characterization of the venom from the Cuban scorpion Rhopalurus junceus", Toxicon, 58(1), pp. 18-27.
7. Giovannini C., Baglioni M., et al. (2017), "Venom from Cuban Blue Scorpion has tumor activating effect in hepatocellular carcinoma", Sci Rep, 7, pp. 44685.
8. Giovannini C., Baglioni M., et al. (2017), "Corrigendum: Vidatox 30 CH has tumor activating effect in hepatocellular carcinoma", Sci Rep, 7, pp. 46920.
9. Glenn F.King (2015), Venoms to Drugs: Venom as a Source for the Development of Human Therapeutics, Royal Society of Chemistry, pp. 212.
10. Mohammadreza Moradi, Reza Solgi, et al. (2018), "Scorpion venom and its components as a new pharmaceutical approach to cancer treatment, A system review", International Journal of Pharmaceutical Sciences and Research, 9(7), pp. 23-28.
11. Rodrigo Gutierrez, Sarah Marsh (2018, 15/12/2018), "Worth the sting: Cuba's scorpion pain remedy", Retrieved, from https://www.reuters.com/article/us-health-cancer-cuba-scorpion/worth-the-sting-cubas-scorpion-pain-remedy-idUSKBN1OD2GH .
12. Rodriguez-Ravelo R., Coronas F. I., et al. (2013), "The Cuban scorpion Rhopalurus junceus (Scorpiones, Buthidae): component variations in venom samples collected in different geographical areas", J Venom Anim Toxins Incl Trop Dis, 19(1), pp. 13