Đầu năm 1971, quân đội ta lần đầu có tên lửa phòng không vác vai 9K32 Strela 2, thường được gọi là tên lửa A72 hay với một cái tên thân mật là "Mũi tên xanh". Đây là loại vũ khí tối tân nhất lúc đó do Liên Xô viện trợ cho PK Việt Nam nên việc sử dụng nó trên chiến trường là cực kỳ mới mẻ và bí mật.
Những xạ thủ hầu hết là lính sinh viên các trường đại học
Tiêu chuẩn của xạ thủ sử dụng loại vũ khí này được các chuyên gia nước bạn đề ra rất cao.
Vì vậy, cả tiểu đoàn 42 của Trung đoàn 263 tên lửa phòng không với phần lớn là sinh viên các trường Đại học Thủy lợi, Bách khoa, Ngoại giao, Sư phạm… nhập ngũ được Quân chủng Phòng không - Không quân điều về làm khung thành lập 4 đại đội để huấn luyện sử dụng cấp tốc loại vũ khí mới này theo chế độ cực kỳ bảo mật.
Tác giả Nguyễn Hữu Mão - Cựu chiến binh Trung đoàn tên lửa 263
Đã gần 50 năm trôi qua nhưng trong ký ức của các chiến sỹ được huấn luyện sử dụng tên lửa A72 vẫn không thể nào quên... Lớp học ngày ấy có rào chắn, có vệ binh gác.
Học xong tài liệu, vở ghi, khí tài đều không được mang về mà vệ binh cho vào hòm khóa lại, hôm sau học tiếp lại mở ra.
Tất cả chiến sỹ đều được quán triệt tuyệt đối giữ bí mật, không được thư từ liên lạc với bất kỳ ai, kể cả người thân cũng không tiết lộ nhiệm vụ đang thực hiện.
Với tư chất thông minh và nền kiến thức đã được tiếp thu ở trường Đại học, chỉ với 4 tháng huấn luyện, các chiến sỹ đã nhanh chóng nắm bắt được kỹ thuật sử dụng loại vũ khí mới này.
Ngày cuối cùng của khóa học, đơn vị hành quân đêm về Xuân Mai tiến hành bắn đạn thật. Tên lửa Kachiusa được bắn lên làm mục tiêu cho tên lửa A72 bắn đuổi, diệt gọn. Anh em vô cùng phấn khởi vì thấy vũ khí mới quá tuyệt vời.
Kết thúc khóa huấn luyện, những xạ thủ A72 mang vũ khí mới lặng lẽ bí mật vượt Trường Sơn vào bổ sung cho chiến trường. Đại đội 1 và Đại đội 2 vào mặt trận Quảng Trị. Còn Đại đội 3 và Đại đội 4 thành lập Tiểu đoàn 172 vào chiến trường B2 (miền Đông Nam bộ).
Thượng tá Anh hùng LLVT nhân dân Trần Văn Xuân - cựu sinh viên Đại học Thủy lợi Hà Nội, nằm trong số các chiến sỹ của Tiểu đoàn 172 được bổ sung cho chiến trường B2.
Trong một lần gặp mặt các bạn đồng ngũ lính sinh viên nhập ngũ 24/8/1970 của Quân chủng Phòng không - Không quân, Trần Văn Xuân đã kể cho chúng tôi nghe về những ngày tháng chiến đấu hào hùng ấy:
"Nhiệm vụ chủ yếu của lực lượng phòng không, trong đó có tên lửa A72 chúng mình, lúc bấy giờ là trực tiếp chiến đấu chi viện cho từng trận, từng cao điểm hoạt động của bộ binh đánh địch dã ngoại trên trục lộ 13, phía nam thị xã An Lộc, sẵn sàng đánh địch đổ bộ đường không trong khu vực tác chiến và độc lập phục kích đánh máy bay địch.
Tôi vẫn nhớ, anh Nghiêm Xuân Đán, quê Phú Xuyên, Hà Nội là xạ thủ đầu tiên bắn rơi máy bay Mỹ bằng tên lửa A72 trong trận đánh tại Núi Gió, gần thị xã Bình Long.
Anh hùng LLVT nhân dân Trần Văn Xuân trong cuộc gặp mặt bạn đồng ngũ CCB sinh viên nhập ngũ tháng 8/1970
Tiếp đó là những chiến thắng dồn dập của tên lửa A72 trong thời gian cuối tháng 5 đầu tháng 6/1972 đã thực sự gây bất ngờ và trở thành nỗi kinh hoàng của không lực Mỹ và Việt Nam cộng hòa.
Máy bay địch, nhất là trực thăng, rất hoang mang lo sợ khi thấy làn khói xanh bất thình lình vút lên bắn đuổi. Nhiều chiếc phải bay vọt lên cao nhưng cũng không thoát. Từ đây, không quân Mỹ và Việt Nam cộng hòa rất kiêng nể lực lượng phòng không của ta".
Thực tế, với sự xuất hiện của tên lửa A72, thời kỳ "làm mưa, làm gió" của không quân địch trên chiến trường miền Đông Nam bộ coi như kết thúc".
Thực tế là trong chiến tranh, nhiều xạ thủ A72 đã đạt hiệu suất chiến đấu rất cao, nổi tiếng nhất là các xạ thủ: Hoàng Văn Quyết (bắn rơi 16 máy bay địch, hiện đang giữ kỷ lục của Quân chủng Phòng không - Không quân về thành tích cá nhân bắn rơi máy bay địch), Nguyễn Văn Thoa (bắn rơi 13 máy bay), Trần Văn Xuân (bắn rơi 8 máy bay), Nguyễn Ngọc Chiến (bắn rơi 6 máy bay)…
Đặc biệt xạ thủ - liệt sỹ Anh hùng LLVT nhân dân Bùi Anh Tuấn đã lập nên kỳ tích với 5 quả đạn A72 diệt 6 máy bay địch.
Một tiểu đoàn có 10 người được tuyên dương Anh hùng
Điều đặc biệt tự hào là, trong hơn 3 năm tham gia chiến đấu (1972-1975) ở chiến trường miền Nam, Tiểu đoàn 172 đã có 10 xạ thủ tên lửa A72 được tặng và truy tặng danh hiệu Anh hùng LLVT nhân dân.
Đó là Liệt sỹ Bùi Anh Tuấn và các đồng chí: Hoàng Văn Quyết, Phạm Kim Kỳ, Nguyễn Văn Thoa, Trần Văn Xuân, Nguyễn Ngọc Chiến, Nguyễn Văn Toản, Vũ Danh Tòng, Nguyễn Quang Lộc và Trần Quang Thắng.
Tháng 10 năm 2018, một số xạ thủ "mũi tên xanh" Anh hùng đã có cuộc hội ngộ tại buổi lễ đón nhận danh hiệu Anh hùng LLVT nhân dân cho đồng đội Nguyễn Ngọc Chiến do Trung đoàn 64 thuộc Sư đoàn Phòng không Hà Nội, tổ chức.
Các Anh hùng "Mũi tên xanh" trong lễ đón nhận danh hiệu Anh hùng của xạ thủ Nguyễn Ngọc Chiến
Dịp này, cán bộ, chiến sĩ đơn vị đã được nghe các xạ thủ Anh hùng kể lại về thời kỳ xông pha trận mạc với loại vũ khí mới được trang bị cho lực lượng phòng không năm xưa.
Anh hùng LLVT nhân dân Trần Văn Xuân - người có sáng kiến chế tạo khung điểm đón cho A72 đã nâng cao hiệu suất chiến đấu của khí tài (sau đó, sáng kiến của ông Xuân đã được Nga tiếp nhận, cải tiến khí tài A72 trang bị cho Hải quân) - mở đầu buổi giao lưu bằng một câu chuyện xúc động:
"Chỉ một lần do bắn tên lửa A72 để diệt máy bay địch không thành, hai vệt khói tên lửa lướt trên hầm trú ẩn đã là dấu hiệu để địch phản công khiến tiểu đội 12 đồng chí hy sinh mất 5 người, chỉ còn lại 7 người.
Đau xót trước những đồng đội ngã xuống, sau bao nghiền ngẫm tìm tòi, tôi đã tìm ra cách đánh hiệu quả tiêu diệt được địch mà vẫn đảm bảo an toàn cho đồng đội.
Đó là quyết định không làm hố bắn nữa mà làm hầm chữ A cho anh em trú, còn khi nào bắn thì vọt lên chạy theo chiều gió một trăm mét, tận dụng tất cả hố bom, hố pháo làm hố bắn, nên khi bắn xong tất cả những khói bụi đạn pháo đó được gió đẩy đi, đánh lừa được địch và 7 người chúng tôi luôn luôn an toàn.
Từ đó cho đến ngày toàn thắng 30/4/1975, tiểu đội chúng tôi vẫn còn đủ 7 người trong đó có 2 người được phong Anh hùng: đó là đồng chí Hoàng Văn Quyết bắn rơi 16 chiếc và tôi bắn rơi 8 chiếc máy bay địch.
Tôi nhớ mãi lần máy bay địch ùa vào bắn phá hậu cứ của Trung tướng Hoàng Cầm - chỉ huy mặt trận. Hôm ấy, đồng chí Hoàng Văn Quyết ngắm mãi, bắn mãi mà không được. Còn một quả đạn duy nhất và một nguồn pin duy nhất, tôi báo cáo đồng chí chỉ huy xin được bắn.
Tôi đứng chính diện, nhằm thẳng 13 chiếc máy bay đang bay vào và dùng khung điểm đón bắn vào giữa đội hình máy bay địch. Quả đạn A72 vút thẳng như kẻ chỉ lao vào giữa đám máy bay địch rồi vọt lên cao tự hủy.
Kết quả là 1 chiếc UH-1A mất lái đâm xuống đất bốc cháy cách trận địa khoảng 1.000 mét… Còn trong chúng tôi hôm nay có mặt ở đây thì đồng chí Nguyễn Văn Thoa là người bắn rơi nhiều máy bay địch nhất, với 13 chiếc".
Trong bộ quân phục chỉnh tề, Anh hùng LLVT nhân dân Nguyễn Văn Thoa đứng dậy hướng mặt về các chiến sĩ trẻ rồi kể liền mạch:
"Ngày ấy, chúng tôi cũng mười chín, đôi mươi như nhiều chiến sĩ ngồi đây. Trận đánh đầu tiên của chúng tôi ở Đường 13, từ cầu Cần Lê xuống Chơn Thành (Bình Long) vào tháng 4/1972.
Anh hùng LLVT nhân dân Nguyễn Văn Thoa
Trước khi vào trận, anh em rất háo hức và quyết tâm, nhưng khi thực hành bắn, tôi và nhiều đồng chí khác loay hoay mãi mà không ai bắt được mục tiêu. Đêm hôm ấy, tôi không ngủ, cứ trăn trở tại sao được huấn luyện chu đáo nhưng khi ra chiến đấu lại không thực hành được?
Tôi lấy tài liệu ra nghiên cứu và hiểu rằng, tên lửa A72 áp dụng nguyên lý đầu dò tầm nhiệt, bám theo luồng khí xả của động cơ máy bay hoặc sức nóng của động cơ máy bay. Cấu tạo của tên lửa A72 bao gồm đầu đạn, cơ cấu phóng và pin.
Một quả pin chỉ có thể sử dụng để ngắm bắn mục tiêu trong vòng 40 giây, nếu quá thời gian đó mà chưa bắn được thì vũ khí coi như hỏng. Nắm chắc tính năng trên, tôi cứ thao tác chay các động tác vận hành tên lửa A72 một mình trong đêm.
Ngay hôm sau, địch lại tiếp tục cho máy bay đổ quân đánh phá. Rút kinh nghiệm trận trước, tôi bình tĩnh thao tác khí tài và 1 chiếc trực thăng HU-1A bị bắn hạ, qua đó đã củng cố thêm niềm tin cho anh em trong đơn vị…
Với tôi, kỷ niệm đáng nhớ nhất trong những năm tháng chiến tranh là lần bắn rơi chiếc máy bay C-130 của địch chuẩn bị đổ quân ở phía bắc sân bay Tân Sơn Nhất vào lúc 9 giờ 30 phút ngày 30/4/1975, tức là chỉ khoảng 2 tiếng đồng hồ trước khi lá cờ giải phóng tung bay trên nóc Dinh Độc Lập.
Đến thời điểm hiện tại được xác nhận thì đó là chiếc máy bay cuối cùng của Mỹ bị bắn rơi trong cuộc chiến tranh xâm lược Việt Nam".
Còn Anh hùng LLVT nhân dân Nguyễn Văn Toản - người đã bắn rơi tại chỗ 5 chiếc máy bay địch từ tháng 4/1974 đến tháng 3/1975 - thì nhớ lại chiến công tiêu diệt chiếc máy bay không người lái của Mỹ mà ngay cả các chuyên gia Liên Xô cũng không thể nào tin.
Đó là theo tính năng, cấu tạo thì tên lửa A72 không thể tiêu diệt được máy bay không người lái bởi đó là máy bay loại nhỏ, tốc độ nhanh, các lực lượng phòng không rất khó phát hiện và tiêu diệt.
Ông Toản kể: "Trận địa của chúng tôi ngày ấy được đặt tại điểm cao 178 Lộc Ninh. Nhiều phương án, cách đánh được chúng tôi đặt ra, rút kinh nghiệm từ các trận đánh trước.
Tôi đề nghị thay nguồn điện của đạn bằng ắc quy của ô tô nối gộp lại để cung cấp điện liên tục, đạn lúc nào cũng ở trạng thái làm việc, khi mục tiêu bay vào là xạ kích được ngay. Đề xuất của tôi được chỉ huy chấp thuận.
Sau những ngày trực căng thẳng, vào lúc 11 giờ 17 phút ngày 15/1/1975, tổ quan sát hô "Có máy bay từ hướng đường 13". Đạn đã sẵn sàng, tôi thấy mục tiêu như một chấm đen vun vút lao tới ở độ cao trên 500m, tham số gần như bằng 0.
Tôi bình tĩnh thao tác bắn ở chế độ tự động. Bằng thao tác kỹ thuật chính xác, quả đạn đã tiêu diệt mục tiêu. Chiếc máy bay không người lái rơi cách trận địa khoảng 800 mét. Đây là loại máy bay mà nhiều người ở vùng giải phóng chỉ nghe thấy tiếng soẹt khi nó bay qua đầu chứ chưa bao giờ thấy rõ nó hình thù ra sao.
Xạ thủ tên lửa A72 hôm nay.
Nay bị bộ đội phòng không ta bắn trúng, tận mắt nhìn thấy xác máy bay rơi, bà con hết sức khâm phục, tin tưởng vào sức mạnh và sự tài tình của bộ đội ta. Thực tế là sau đó hàng tháng trời, loại máy bay này không dám bay qua khu vực Lộc Ninh nữa.
Sau trận đánh đặc biệt ấy, tôi được cấp trên tặng thưởng Huân chương Chiến công và danh hiệu "Dũng sĩ diệt máy bay Mỹ". Còn đơn vị được thưởng hai con bò để liên hoan mừng chiến thắng…".
Thật vô cùng tự hào, với quân số không nhiều nhưng nhờ cách đánh sáng tạo, mưu trí, dũng cảm của các xạ thủ, tên lửa A72 - "mũi tên xanh" của Tiểu đoàn 172 đã thực sự là nỗi kinh hoàng của không quân địch.
Những xạ thủ "mũi tên xanh" đó đã viết nên trang sử chiến đấu và chiến thắng vẻ vang cho đơn vị: chỉ trong hơn 3 năm cuối cùng của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước (1972-1975), với nhiệm vụ chủ yếu là đi phối thuộc với các đơn vị bộ binh tham gia chiến đấu ở chiến trường miền Đông Nam bộ.
Tiểu đoàn 172 đã tham gia đánh 408 trận, bắn rơi 157 máy bay gồm 21 kiểu loại, trong đó có 134 chiếc rơi tại chỗ.
Trong đó, riêng Chiến dịch Hồ Chí Minh năm 1975, Tiểu đoàn đã tham gia chiến đấu phối thuộc trong đội hình quân binh chủng hợp thành, bảo vệ các cánh quân ta tấn công ở tất cả các mũi, các hướng; đã bắn rơi 34 máy bay địch, có 9 chiếc rơi ngay tại cửa ngõ Sài Gòn, góp phần vào chiến thắng oanh liệt của quân và dân ta giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước.