LTS: Cách đây nhiều chục năm, ngay tại Việt Nam từng rộ lên phong trào uống nước tiểu của chính mình để chữa bệnh, dưới tên gọi “Niệu liệu pháp”. Cho đến bây giờ, vẫn có những người tại Việt Nam, Trung Quốc… vẫn tin dùng nó như một thứ thần dược, họ uống hàng ngày để “phòng bệnh và nâng cao sức khỏe”. Gần đây nhất, ngay tại Việt Nam còn những người tin vào các “phương pháp chữa bệnh” phi khoa học như niệm số, vuốt dầu hỏa, chưởng pháp, đắp - đốt bùa ngải hòa vào nước… Ông bà ta từ xưa đã có tên gọi rất chính xác để liệt những người quảng bá các “kỳ phương chữa bệnh” như kể trên là “bọn lang băm”.
Cùng với sự phát triển của khoa học, các kiểu lang băm thô thiển ngày càng được phát hiện và loại bỏ dần. Nhưng càng có hàm lượng tri thức cao, y học càng trở thành môn khoa học mà người ngoài ngành khó hiểu và tiếp cận được. Danh sách lang băm ngày nay đã biến tướng dần, không còn chỉ là những người không có hiểu biết mà còn có cả những người mang danh giáo sư, tiến sĩ.
Trân trọng giới thiệu loạt bài của Ths. BS Nguyễn Trung Cấp, Trưởng khoa Cấp cứu Bệnh viện Nhiệt đới Trung ương về những cách nhận diện lang băm và hiểu rõ quá trình y học tìm ra các phương pháp chữa bệnh chân chính. Hy vọng qua loạt bài viết này, mọi người có thêm nhiều kiến thức vô cùng bổ ích trong cuộc sống.
Bài 1: Niệm số chữa bệnh: Huyền thoại chỉ cần niệm số là khoẻ lên và sự thật
Bài 2: "Bộ mặt thật" của thực dưỡng Ohsawa ở VN: Quảng cáo ngất trời, bán sản phẩm giá... cắt cổ
Bài 3: Vì sao Thực dưỡng thuộc nhóm y học thay thế đông "con nhang đệ tử" nhưng chỉ là "lang băm"
Bài 4: Siêu thực phẩm bổ như... rau lang; 6 chiêu lừa tiền của lang băm đội lốt giáo sư, tiến sĩ
Lịch sử hình thành loài người kéo dài hàng trăm triệu năm. Trong quá trình đó loài người không ngừng khám phá tự nhiên và tích lũy tri thức. Song song với việc khám phá các loại cây, con có thể dùng làm thức ăn, con người cũng phát hiện ra các loại cây, con có hoạt tính chữa bệnh.
Trong hang Ba anh em (La Grotte des Trois Frères) ở vùng Ariege (Pháp) người ta đã tìm được bức vẽ cách đây khoảng 17.000 năm mô tả một phù thủy đầu hươu đang chữa bệnh.
Một bức tranh trong hang Ba anh em
Tuy nhiên, để có được những kinh nghiệm này, con người phải trải qua thời gian tích lũy từ nhiều đời và cũng đã phải trả giá rất nhiều. Để phát hiện được cây nhân sâm có thể chữa bệnh, hẳn con người phải nếm thử rất nhiều cây và chắc hẳn không ít người phải trả giá khi nếm phải lá ngón chẳng hạn.
Khi sự tích lũy tri thức nhân loại đến đủ ngưỡng, tư duy con người đã vượt qua giai đoạn nhận thức trực quan sang tư duy trừu tượng. Nền Y học có nền tảng lý luận xuất hiện ở phương Tây với sự đặt nền móng của Galen (129 - 200 tr.CN) còn ở Trung Quốc, trong khoảng thời Chiến Quốc (500 - 225 tr.CN) với sự xuất hiện của học thuyết Âm dương, ngũ hành và các bộ sách Hoàng Đế linh khu, Hoàng đế nội kinh tố vấn.
Đặc trưng của y học thời kỳ này là tư duy quy nạp, chẳng hạn Hypocrates và Galen cho rằng sức khỏe con người do sự cân bằng của 5 loại thể dịch: Máu, mật đen, mật vàng, niêm dịch. Bởi vậy nếu một người mệt mỏi được cho là thừa niêm dịch sẽ được thầy thuốc cho uống nước chanh, còn nóng nảy đau đầu sẽ được thầy thuốc chích cho chảy bớt máu.
Tương tự như vậy, y học phương Đông cho rằng con người khỏe mạnh nhờ cân bằng âm dương và ngũ hành trong cơ thể. Nếu thiếu thì phải dùng thuốc "bổ" thêm, nếu thừa phải "tả" bớt. Các thầy lang quy những thứ màu đen sẽ vào Thận, màu vàng thuộc Can (gan).
Phương pháp quy nạp giúp quá trình tìm ra những cây con có hoạt tính chữa ít mạo hiểm hơn. Nhưng thực tế không phải lúc nào cũng quy nạp được đúng. Không phải những gì màu vàng cũng tốt với gan hay những gì màu đen cũng đều vào thận và dĩ nhiên một xưởng sơn sẵn có đủ màu, nhưng kho sơn đó sẽ không thể giúp chữa bệnh thận hay gan cho ông chủ xưởng. Và để kiểm nghiệm sự đúng sai của mỗi phương pháp chữa bệnh theo quy nạp thì cũng cần thời gian trải qua nhiều đời.
Từ thế kỷ 17 trở đi các môn khoa học như toán học, vật lý, hóa học và sinh học phát triển như vũ bão. Xu hướng tư duy của nhân loại dịch chuyển từ tư duy quy nạp sang tư duy phân tích. Con người có thể phân tích tìm ra các hoạt chất chữa bệnh trong các loại cây cỏ có sẵn, chiết xuất chúng ra. Chẳng hạn, từ kinh nghiệm cổ truyền của người dân Ấn độ, khi bị sốt rét thì tìm các vũng nước đọng ở gốc cây quinquina để uống, người ta phân tích ra hoạt chất Quynine vốn có trong vỏ cây này để làm thuốc chữa sốt rét. Hay như ông Fleming quan sát khả năng ức chế vi khuẩn trên đĩa nuôi cấy của nấm mốc bánh mì mà chiết xuất ra thuốc kháng sinh Penicillin.
Cây quinnina (canh ki na)
Tìm ra một hoạt chất tiềm năng như trên có thể là ngẫu nhiên hoặc không quá khó. Nhưng để phát triển được một loại thuốc chữa bệnh từ hoạt chất đó, người ta phải đi qua các bước: Thử nghiệm trong phòng thí nghiệm, thử nghiệm trên súc vật, nếu an toàn và hiệu quả mới được thử nghiệm trên người tình nguyện khỏe mạnh, khi không phát hiện gì bất ổn mới được thử nghiệm tiếp trên người bệnh. Khi các bước thử nghiệm đã khẳng định hiệu quả và độ an toàn mới được xin cấp phép sản xuất và áp dụng rộng rãi.
Ngành y ngày càng dựa vào dược phẩm nhiều hơn. Nhưng bất kỳ một thuốc hay biện pháp chẩn đoán, điều trị nào cũng đều có tác dụng ngoại ý. Bởi vậy các thầy thuốc phải luôn cân bằng giữa tác dụng có lợi, có hại của mỗi biện pháp can thiệp. Song rất khó rút ra đánh giá cân bằng lợi hại này từ những kinh nghiệm riêng lẻ của mỗi thầy thuốc hay không thể đợi hàng trăm năm để rút kinh nghiệm nhiều đời như phương pháp tư duy quy nạp, do đó y học thực chứng ra đời.
Y học thực chứng là một trào lưu hiện thời có mục đích thiết lập quy trình chẩn đoán, điều trị hiệu quả nhất bằng phương pháp "xét duyệt có hệ thống" (tiếng Anh: systematic review) và "phân tích lượng lớn" (meta-analysis) theo thống kê học. Nó phát triển nhờ tiến bộ của khoa học thông tin hiện đại giúp thu thập và phân tích khối lượng dữ liệu, bằng chứng rất lớn theo quy chuẩn, sau đó phổ biến cho các nơi làm dịch vụ chăm sóc sức khỏe hay phòng trị bệnh. Điều này giúp loại bỏ những sai lầm, hạn chế của các phương pháp khác.
Ví dụ, nếu xét kinh nghiệm riêng lẻ, một người có vết thương rách da, có thể chẳng xử trí gì hay bôi cả tương tamari vào vết thương cũng có thể tự khỏi do sức đề kháng của anh ta tốt, hoặc nhiễm trùng nếu sức đề kháng kém. Bởi vậy một cá nhân riêng lẻ sẽ không thể biết biện pháp nào là tốt hơn. Nhưng nếu thống kê trên số lượng lớn hàng vạn người, dùng các phương pháp xử lý thống kê chuẩn mực thì sẽ rõ ra: Nhóm những người xử lý sát trùng vết thương bằng betadin và băng vô khuẩn sẽ ít bị nhiễm trùng vết thương hơn việc để không hay bôi tamari chẳng hạn.
Như vậy, y học là một dòng chảy liên tục. Y học hiện đại kế thừa những tri thức có từ cổ xưa, nhưng luôn luôn có sự phát triển để hạn chế các nhược điểm của giai đọan trước đó.
Tuy nhiên, càng ngày, kiến thức về y học càng cao siêu, để hiểu được nó người ta không chỉ cần hiểu sâu về sinh học, hóa học, vật lý, mà còn cả về toán học, triết học, vv... Việc đọc và hiểu đúng một nghiên cứu meta-analysis trên những tạp chí uy tín như Nature hay Lancet còn khó khăn ngay cả với một bác sĩ thông thường nên với một người dân sẽ là quá khó. Bởi vậy vẫn có những kẻ lợi dụng, đào mộ những phương pháp đã bị vứt bỏ từ xa xưa hay tạo ra một phương pháp mới không dựa vào kiến thức khoa học; không cần thử nghiệm, kiểm chứng đã tự tung tác quảng bá để cầu lợi hoặc cầu danh.
Về phía người đọc, ai cũng lo lắng cho sức khỏe, nên khi có bệnh thì "vái tứ phương". Nhưng nói cho vui, có phương thần thánh thì cũng có phương tà ma. Nên để giữ chắc sức khỏe cũng như cái ví của bạn, thì hãy nhớ 4 điều trong bài "Nhận diện lang băm" (đọc tại đây) trước khi quyết định chọn một phương pháp phòng - trị bệnh mới mẻ nào đó.