Chúng ta ngày càng có một lực lượng ca sĩ hùng hậu hệt như nấm mốc mọc lên sau mưa. Nhưng trái lại, số lượng sản phẩm âm nhạc có chất lượng lại chỉ đếm trên đầu ngón tay.
Ngày nay, người ta ấn tượng và nhớ về những scandal cũng như những phát ngôn “gây bão” của “nghệ sĩ”. Tuy nhiên, đi ngược lại với dòng chảy đó, vẫn có những nghệ sĩ làm nhạc “có tâm”. Và Hồng Nhung là một người như thế. Mặc dù đã qua thời kỳ đỉnh cao nhưng cô Bống vẫn cho ra mắt những sản phẩm âm nhạc có tính tìm tòi.
Dù ít dù nhiều, các sản phẩm của chị vẫn mang những màu sắc sáng tạo riêng biệt – điều rất hiếm hoi hiện nay. Tuy nhiên, bi kịch của những người dám tìm tòi ở Việt Nam là họ rất dễ bị mất lòng đám đông. Mà đám đông thì thường rất vô trách nhiệm. Những phản hồi trái chiều vừa qua trong màn trình diễn “Ngẫu hứng sông Hồng” của Hồng Nhung trong chương trình “Bài hát yêu thích” tháng 9 năm 2013 vừa qua đã bộc lộ không ít những bất cập của nhạc Việt ngày nay.
Bối cảnh
Hồng Nhung luôn được coi là một trong những ca sĩ hàng đầu của nhạc Việt Nam. Chị được coi là một trong 4 Diva của nhạc Việt. Hồng Nhung sở hữu một chất giọng vang bẩm sinh vô cùng truyền cảm. Bên cạnh những thế mạnh “trời cho”, Hồng Nhung là một trong số ít những ca sĩ thuộc thế hệ của mình rất chú ý đến việc dàn dựng các video clip và những màn trình diễn của mình. 3 Diva còn lại không làm được như thế.
Năm 1997, Hồng Nhung phát hành MV “Đóa hoa vô thường”. Ngoài phần âm nhạc xuất sắc thì điểm nhấn độc đáo là MV được dàn dựng thành một câu chuyện có mở kết hoàn chỉnh. Đây là một bước tiến so với thời điểm bấy giờ khi mà các MV lúc đó được dàn dựng không hề có ý tưởng. Phần lớn các ca sĩ trong MV thời đó chỉ đi lại hay đứng một chỗ hát vô cùng nhàm chán. “Đóa hoa vô thường” xứng đáng là một trong những MV đỉnh cao của nhạc nhẹ Việt Nam.
Năm 2005, trong màn trình diễn ca khúc “Hòn đá trong vườn tôi” trong chương trình “Duyên dáng Việt Nam lần 14”, Hồng Nhung đã hát và múa cùng với các vũ công trên nền nhạc World Music đầy biến ảo. Sân khấu được dàn dựng với hiệu ứng sương khói tăng thêm sự huyền ảo.
Màn trình diễn còn có sử dụng backdrop quay cảnh một thiếu nữ đang thiền cùng thiên nhiên. Cũng phải nói thêm rằng backdrop chỉ được sử dụng rộng rãi trên các sân khấu ca nhạc quốc tế từ sau khi Madonna áp dụng thành công lần đầu tiên trong tour diễn “Drowned World Tour” năm 2001. Tất cả các yếu tố về dàn dựng công phu, tỉ mỉ cùng phần nhạc của Quốc Trung và cách hát tiết chế của Hồng Nhung đã làm nên một màn trình diễn vô cùng đẳng cấp này.
Ngẫu hứng sông Hồng là một sáng tác đã nằm lòng nhiều thế hệ khán giả yêu nhạc Việt Nam của nhạc sĩ Trần Tiến. Ca khúc đã được nhiều ca sĩ Việt Nam thu âm và trình diễn trên nhiều sân khấu ca nhạc lớn trong và ngoài nước. Trong liveshow “Bài hát yêu thích” tháng 9 năm 2013 của VTV3, Hồng Nhung được mời trình diễn lại tuyệt phẩm này theo một phong cách mới hoàn toàn so với những phiên bản trước đây.
Ca khúc được phối lại hoàn toàn mới theo phong cách tạm gọi là chịu ảnh hưởng của World Music vô cùng ma mị. Điểm nhấn của màn trình diễn là phần dàn dựng hệt như một lễ hầu đồng, đậm chất huyền bí của văn hóa Đông Phương. Đó là hình ảnh của chiếc sập vụ, đôi hạc gỗ, chiếc mõ, những vũ công đeo mặt nạ mang đường nét hoa văn cổ, … Hồng Nhung hóa thân thành một bà đồng. Màn trình diễn lên đồng của Hồng Nhung đã gây ra hiệu ứng khán giả mạnh mẽ.
Màn trình diễn nhận được rất nhiều lời khen vì sự mới mẻ mà cô Bống đem lại cho bài hát. Trái lại, rất nhiều khán giả đã lên tiếng rằng Hồng Nhung đã phá nát một tuyệt phẩm của nhạc sĩ Trần Tiến. Tiêu biểu trong những ý kiến chê là chia sẻ của nhạc sĩ Nguyễn Vĩnh Tiến: “Trưa nay vừa ngồi với Trần Tiến, hai chú cháu suýt khóc với hình ảnh chú bé theo cha dọc bờ sông trắng xóa trong bài Ngẫu hứng Sông Hồng. Tối xem Hồng Nhung gào thét, gõ mõ, dàn dựng như kinh kịch, đeo mặt nạ, cả dàn nhạc ầm ĩ. Từ lối hát đến sân khấu đều hoàn toàn xa lạ với nội dung giản dị và mênh mang của ca khúc. Hy vọng chú ấy vẫn đang say rượu để khỏi phải buồn khi xem ca khúc của mình bị tanh bành như vậy."
Công nghệ trình diễn ở thế giới và Việt Nam
Cuộc Cách Mạng trong công nghệ trình diễn đã được Madonna tiến hành từ những năm đầu thập niên 80. Năm 1981 chứng kiến sự ra đời của kênh truyền hình âm nhạc đình đám MTV. Bằng việc liên tục phát sóng các MV ca nhạc 24/24, MTV đã trở thành một kênh quảng bá rất hiệu quả các sản phẩm âm nhạc của ca sĩ đến khán giả.
Một ca khúc muốn trụ hạng được lâu trên MTV thì ngoài phần âm nhạc thì phần dàn dựng cũng đóng một yếu tố vô cùng quan trọng. Nắm bắt được trào lưu, bằng việc liên tục tập trung đầu tư sản xuất những video âm nhạc độc đáo bàn về những chủ đề nhạy cảm của xã hội như tôn giáo, chính trị và cả tình dục, Madonna đã thống trị bảng xếp hạng âm nhạc trên kênh MTV. Nhà nghiên cứu văn hóa Mark C. Taylor đã nhận xét rằng: “MV chính là một trong những hình thức nghệ thuật xuất sắc hậu hiện đại và Madonna nổi lên như là “Nữ hoàng của MV””.
Các MV của Madonna luôn được dàn dựng thành những câu chuyện có mở đầu và kết thúc hoàn chỉnh như một bộ phim ngắn. Thông qua những câu chuyện trong các MV, Madonna luôn gửi gắm đến những thông điệp mà đôi khi khán giả phải xem nhiều lần mới giải hết được các tầng ý nghĩa ẩn sâu bên trong. Phần dàn dựng và thông điệp của MV độc lập với nội dung bài hát.
Năm 1989, Madonna phát hành MV “Like a Prayer”. Nội dung ca khúc nói về tình cảm và mối liên hệ với gia đình. Tuy nhiên nội dung của MV thì lại hoàn toàn khác. Trong MV, Madonna có sử dụng nhiều hình ảnh và biểu trưng báng bổ đến thiên chúa giáo như cây thánh giá bị đốt cháy, đức chúa da đen khóc ra máu và có hành vi thân mật với Madonna, dấu thánh, …
Song song với đó là Video có cảnh một người đàn ông da đen tình cờ nhìn thấy một người phụ nữ đang bị bọn cướp ám hại và xông ra cứu giúp, thì bị cảnh sát hiểu nhầm và tống vào tù. Cho tới khi người ca sĩ (Madonna) tới làm chứng thì anh ta mới được thả ra. Thông qua video, Madonna đã tố cáo chế độ phân biệt chủng tốc giữa người da đen và người da trắng ở Mỹ. Ca khúc ngay lập tức đã đạt quán quân bảng xếp hạng âm nhạc Billboard ngay sau đó và đến nay vẫn là một trong những MV đặc sắc của Madonna nói chung và thế giới nói riêng.
Nghệ thuật biểu diễn trên sân khấu cũng đã thay da đổi thịt kể từ khi Madonna chân ướt chân ráo bước chân vào làng nhạc quốc tế. Trước Madonna, các show diễn chỉ được dàn dựng sơ sài, ca sĩ đứng một chỗ trên sân khấu và hát hết bài này đến bài khác rất nhàm chán. Tuy nhiên, chính Madonna đã làm thay đổi điều này. Cô tuyên bố rằng: “Show diễn của tôi không phải là những show thông thường mà là sự phác họa tạo hình âm nhạc của tôi. Cũng như điện ảnh, nó làm cho bạn phải đặt câu hỏi, phải suy nghĩ và đưa bạn vào các cung bậc tình cảm thăng trầm khác nhau, phác họa được cái tốt và xấu, sáng và tối, niềm vui và nỗi buồn, đền tội và cứu sinh”.
Năm 1990, Madonna tổ chức tour diễn “Blond Ambition”. Tour diễn được chia làm 5 phần nhỏ có ý tưởng rõ ràng như một bộ câu truyện, sân khấu được thiết kế sáng tạo, phần vũ đạo được dàn dựng vô cùng tỉ mỉ. Madonna là nghệ sĩ đầu tiên sử dụng microphone để biểu diễn trên sân khấu.
Năm 2001, tour diễn “Drowned World” ngoài việc được dàn dựng thành các phần có chủ đề, phong cách âm nhạc như một câu truyện có mở kết rõ ràng; Madonna yêu cầu sân khấu được thiết kế động, có thể di chuyển được. Xen giữa các phần chính là những phần Interclude nhằm dẫn dắt khán giả đến nội dung phần sau trong khi cô đi thay trang phục diễn. Trong tất cả các phần trình diễn Madonna đều sử dụng backdrop (là những videoclip ngắn được chiếu trên màn hình) để minh họa cho ca khúc.
Tour diễn này của Madonna đã trở thành hình mẫu lý tưởng cho những tour diễn sau này của các nghệ sĩ thế giới. Nhà báo Chris Nelson nhận xét rằng: “Madonna đã xác lập ra những tiêu chuẩn mới cho nghệ thuật trình diễn, với những đêm nhạc không chỉ tập trung vào trang phục tỉ mỉ và những hiệu ứng sân khấu chính xác mà còn cả vũ đạo nóng bỏng. Tuy nhiên, điều này phải đánh đổi với việc hát live của các ca sĩ.”
Các ca khúc trong các show diễn được dàn dựng để phù hợp với nội dung tổng thể của từng phần nhỏ riêng biệt chứ không nhất thiết cần phải phù hợp với nội dung bài hát. Tour diễn MDNA của Madonna là một trong những tour diễn có doanh thu cao nhất mọi thời đại.
Trong phần đầu tiên của show diễn với chủ đề “Transgression” (Phạm pháp) được dàn dựng với đạo cụ súng ống. Xuyên suốt các màn trình diễn là hình ảnh máu me, bạo lực và rất nhiều hình ảnh mang tính báng bổ tôn giáo. Các màn trình diễn mang tính đả kích chính trị và tôn giáo rất gay gắt.
Tour diễn mở đầu bằng ca khúc “Girl Gone Wild” – một ca khúc có nội dung kêu gọi mọi người đến sàn nhảy. Màn hình sân khấu là hình ảnh một chiếc cổng nhà thờ khổng lồ đang hé mở sự xuất hiện của Madonna. Cô ở trong chiếc hộp thú tội của tôn giáo, trong tiếng đọc kinh cầu nguyện của các thiền sư tây tạng. Các vũ công đi giầy cao gót mặc trang phục thấy tu đang quỳ cầu nguyện.
Madonna sau khi bỏ mạng che mặt, tay cầm súng đập vỡ chiếc hộp thú tội và các vũ công cũng cởi bỏ tấm áo thầy tu để trần bắt đầu trình diễn ca khúc này với phần vũ đạo rất đẹp mắt mặc dù ở thời điểm đó cô đã bước sang tuổi 54.
Khác với thế giới, ở Việt Nam phần nhìn chưa được đánh giá đúng mức về tầm quan trọng trong các đêm diễn. Các show diễn của ta hầu hết được dàn dựng giống các đêm nhạc của những năm thập niên 80 trên thế giới – chỉ chú trọng phần nghe nên xem nhiều thấy rất nhàm chán.
Một số ca sĩ khác muốn đi trước đón đầu cũng bắt đầu tập trung vào vũ đạo và dàn dựng nhưng hầu hết chỉ ở mức độ nửa vời. Các ca sĩ trẻ đua nhau đi học vũ đạo nhưng vì học không bài bản nên nhảy thiếu kỹ thuật, thiếu sự dẻo dai và không có tính đa dạng.
Các đêm nhạc của họ dù được đầu tư mạnh về phần nhìn nhưng thực sự không hiệu quả vì không được bố cục thành các phần có nội dung và phong cách rõ rệt.
Dựa vào những tiêu chí đã phân tích ở trên, màn trình diễn “Ngẫu hứng sông Hồng” của Hồng Nhung trong chương trình “Bài hát yêu thích” thực sự là một tìm tòi thú vị. Giữa một rừng các ca sĩ na ná giống nhau thì việc cô Bống trình diễn lại một ca khúc cũ theo một phong cách lên đồng ma mị là rất thú vị.
Không những mới về phần nhạc mà phần dàn dựng cũng vô cùng công phu và tỉ mỉ. Sự đầu tư cả về phần nghe và nhìn của chị rất đáng khen. Nhạc sĩ Đỗ Bảo nhận xét về phần trình diễn "Ngẫu hứng sông Hồng" của chị Hồng Nhung: "Màn trình diễn đầy tính nghệ thuật, đẹp cả về phần nhìn và phần nghe, sự đầu tư rất công phu, ta được gặp lại một bài hát hay, một giọng hát hoàn hảo..." và DJ, nhạc sĩ Trí Minh nhận xét: "Tôi thực sự ấn tượng với phần trình diễn của nghệ sỹ Hồng Nhung, đây không thuần túy chỉ là một ca khúc ...phần hình ảnh rất ấn tượng, tôi mong ca khúc sẽ được bình chọn rất nhiều của khán giả".
Bên cạnh những lời khen cũng có nhiều những lời chê, thậm chí thậm tệ, về cách Hồng Nhung làm mới ca khúc này. Về mặt âm nhạc, việc hát lại một ca khúc cũ theo kiểu mới bao giờ cũng gây ra những ý kiến trái chiều vì ca sĩ hát sau rất khó có thể xóa đi hình ảnh của người hát trước đó. Về phần dàn dựng, phần trình diễn bị chê là làm quá và đặc biệt không hề liên quan đến nội dung của bài hát.
Việc dàn dựng phần trình diễn theo kiểu lên đồng như thế này không còn là mới ở trên thế giới. Năm 2001, trong tour diễn “Drowned World” của mình, Madonna cùng các vũ công đã ăn vận hệt như geisha, ninja và samurai lên đồng múa kịch nô trong ca khúc “Frozen”. Và thực ra kiểu dàn dựng này không hề liên quan gì đến nội dung của bài hát nói về một người đàn ông sắt đá về cảm xúc. Hay là trong màn trình diễn ca khúc “Sky fits heaven” sau đó, Madonna ăn vận tựa ninja, múa võ lấy cảm hứng từ phim “Ngọa Hổ Tàng Long” cũng không hề liên quan đến nội dung bài hát ban đầu cả. Với phần dàn dựng độc đáo, tour diễn này lại là một trong những tour diễn có doanh thu cao nhất năm 2001.
Một màn trình diễn lên đồng khác là màn trình diễn ca khúc “Earth Intruder” của Bjork trong khuôn khổ tour diễn “Volta” của cô. Trên nền nhạc rộn ràng mang âm hưởng của văn hóa châu Phi, Bjork xuất hiện với trang phục sặc sỡ bắt đầu lên đồng hát và nhảy múa rất bản năng. Mặc dù dàn dựng vậy, nhưng nội dung của ca khúc này lại nói về sự phá hoại môi trường của loài người.
Qua đó, ta thấy rằng việc dàn dựng một ca khúc theo kiểu lên đồng mà không hề liên quan đến nội dung ca khúc rất phổ biến trên toàn thế giới. Như vậy, việc dàn dựng ca khúc “Ngẫu hứng sông Hồng” mà theo nhiều người là không hề liên quan đến nội dung bài hát là một việc rất bình thường trên thế giới.
Tuy nhiên, ở một đất nước hoài cổ, lười tiếp xúc với cái mới như Việt Nam nó lại trở thành vô cùng bất bình thường. Điều đáng nói ở đây là ngay cả những người có “chuyên môn” như nhạc sĩ Nguyễn Vĩnh Tiến lại nhận xét vô cùng phiến diện. Bác đã vô tình giết đi sự tìm tòi sáng tạo hiếm hoi trong cái ao nhạc Việt. Từ điều này, ta có thể thấy rằng mặc dù là nhạc sĩ nhưng bác Vĩnh Tiến cũng rất lười tiếp xúc thành tựu của âm nhạc thế giới, đặc biệt là về phần trình diễn.
Có lẽ với bác Vĩnh Tiến thì chỉ cần đứng một chỗ cầm mic là đủ. Âm nhạc ngày càng phát triển với một tốc độ chóng mặt. Cái mới hôm nay sẽ nhanh chóng trở thành cái cũ của ngày mai. Do đó, việc cập nhật những cái hay cái mới của âm nhạc thế giới là việc làm rất cần đối với một người làm nghệ thuật “chuyên nghiệp”. Thiết nghĩ với một người làm việc trong lĩnh vực văn hóa ít nhiều có ảnh hưởng đến công chúng thì nhạc sĩ trước khi chê hay bình phẩm về ai đó thì nên bỏ ít thời gian để tìm tòi những tinh hoa của âm nhạc quốc tế để nâng cao chuyên môn của mình.
Bất cập của thị trường âm nhạc Việt Nam
Qua câu truyện về “Ngẫu hứng sông Hồng” chúng ta có thể thấy rằng nền âm nhạc Việt Nam hiện nay gặp phải một số bất cập.
Thứ nhất, khán giả Việt Nam trong nước rất lười tiếp xúc với cái mới. Hàng năm, chúng ta có rất nhiều những đêm nhạc của Phú Quang, Trịnh Công Sơn, Phạm Duy, … rất giống nhau. Gia tài của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn gần 600 ca khúc nhưng hầu như năm nào cũng vậy chỉ một vài ca khúc quen thuộc được các ca sĩ thay nhau hát đi hát lại.
Dàn dựng sân khấu cũng không có gì quá đặc sắc nếu không muốn nói là có phần tẻ nhạt. Tuy nhiên, các show diễn này vẫn bán vé tốt. Khán giả Việt Nam chúng ta không có nhu cầu tiếp xúc với cái mới.
Ở trên thế giới, mỗi năm ca sĩ tổ chức những tour diễn vòng quanh thế giới lại phải đầu tư toàn diện để có bài hát mới, dàn dựng theo kiểu mới, các bài hát cũ phải được phối khí lại và trình diễn theo một phong cách hoàn toàn mới. Chính áp lực luôn phải làm mới mình đã làm cho âm nhạc trên thế giới nói chung rất phát triển và hệ quả là khán giả sẽ là người được lợi khi mà họ được mở rộng phạm vi thưởng thức của mình. Lập lại chính mình đồng nghĩa với việc ca sĩ có nguy cơ bị đào thải rất cao.
Bạn nghĩ điều gì làm nên thành công của Madonna trong suốt sự nghiệp kéo dài hơn 30 năm mà chưa có dấu hiệu dừng lại của mình? Đó chính là cô luôn sáng tạo, tìm tòi cái mới.
Tháng 1 năm 2012, Madonna được mời trình diễn trong giờ nghỉ giải lao giải bóng bầu dục ở Mỹ Superbowl cô đã trình diễn liên tiếp 4 ca khúc. Màn trình diễn được bầu chọn là màn trình diễn ấn tượng nhất trong lịch sử giải đấu. Khán giả xem cô trình diễn còn nhiều hơn số lượng người theo dõi trận chung kết.
Ngay sau đó, cô tiếp tục tập luyện cho tour diễn MDNA được bắt đầu công diễn vào tháng 5 năm 2012. Mặc dù 3 trong số 4 bài hát đã được dàn dựng công phu trước đó, nhưng Madonna đã bác bỏ ý tưởng sẽ trình diễn lại y chang những gì cô đã làm ở Superbowl. Cô tập luyện hát, vũ đạo, lên ý tưởng, quay backdrop cho tour diễn vòng quanh thế giới chỉ trong 4 tháng.
Ở Việt Nam, chính sự dễ dãi, thiếu chọn lọc và lười tiếp xúc với cái mới trong việc thưởng thức nghệ thuật đã vô tình giết chết sự sáng tạo của nền âm nhạc nước nhà. Hệ quả nhãn tiền mà chúng ta đang chứng kiến là một nền âm nhạc hỗn loạn bây giờ.
Thứ hai, sự thiếu tính định hướng của truyền thông trong thưởng thức nghệ thuật cũng góp phần “bức tử” nhạc Việt. Đọc các bài báo chúng ta đều thấy xuất hiện những nhận xét na ná giống nhau như anh A này hát cảm xúc, cô B hát có hồn lột tả được nội dung nhạc sĩ gửi gắm qua bài hát.
Thật nực cười, cảm xúc là một cái gì đó rất trừu tượng mà nó tùy thuộc vào từng người. Đàm Vĩnh Hưng hát nhạc Trịnh cũng có người khen hay, hát cảm xúc. Điều cốt lõi ở đây là các nhà báo hoạt động trong lĩnh vực âm nhạc và giải trí hầu như đều không có kiến thức về âm nhạc.
Nếu các bạn đã từng đọc một bài báo phân tích âm nhạc của những website chuyên review nhạc nước ngoài như Pitchfork hay Slant Magazine thì sẽ thấy rằng những nhà phê bình bình luận về nhạc hệt như phân tích thành phần hóa học của một vật thể vậy. Họ phân tích, chỉ ra rõ ràng rằng một bài hát phần hook, đoạn chorus, … hay dở ở chỗ nào chứ không đơn thuần khen hát có tình cảm hay có hồn như ở Việt Nam.
Những website phân tích họ có hệ thống chấm điểm mà nhìn vào đó ta có thể biết được một sản phẩm âm nhạc được giới chuyên môn đánh giá như thế nào. Rất nhiều các album của các ca sĩ đình đám nhưng bị chấm điểm rất thấp. Ở Việt Nam thì khác, ca sĩ luôn có nhà báo “ruột” sẵn sàng tung hê bất cứ album nào khi phát hành.
Chính vì vậy, có nhiều ca sĩ hát dở nhưng vẫn được xưng tụng làm ông hoàng, bà chúa nhạc Việt. Cũng chính vì nhà báo không có chuyên môn nên để lấp đầy bài báo của mình, ngoài những nhận xét vô thưởng vô phạt thì họ thường tập trung vào những chi tiết ngoài lề gây shock để câu view. Tất yếu, các ca sĩ, nhạc sĩ nhiều khi sẵn sàng cố tình tạo scandal ngoài lề có tin đăng báo để gây được sự chú ý của công chúng.
