Triển vọng nền kinh tế cũng như đồng nội tệ lira của Thổ Nhĩ Kỳ đã bị xói mòn mạnh đến nỗi các trader và ngân hàng đang bắt đầu nói đến chuyện đất nước này cần phải nhận cứu trợ của Quỹ tiền tệ quốc tế (IMF).
Thậm chí một số người còn lo ngại rằng Tổng thống Recep Tayyip Erdogan – người đang có thái độ bất hợp tác với Mỹ và các chủ nợ - sẽ áp dụng các biện pháp kiểm soát vốn như biện pháp cuối cùng để ngăn cản lãi suất tăng và từ đó chặn đứng đà lao dốc của đồng lira.
Không chỉ có vậy, cho đến nay ông Erdogan vẫn thất bại trong việc trấn an nhà đầu tư – những người lo ngại rằng những quan điểm điều hành kinh tế sai lầm của ông sẽ tiếp tục khiến tình hình trở nên tồi tệ hơn.
Và cuối tuần trước Tổng thống Mỹ Donald Trump đã "đổ thêm dầu vào lửa" khi tăng gấp đôi thuế đánh vào sắt và thép nhập khẩu từ Thổ Nhĩ Kỳ, đồng thời đe dọa sẽ tăng thêm các biện pháp trừng phạt kinh tế vì những bất đồng liên quan đến vụ bắt giữ mục sư người Mỹ và những cáo buộc liên quan đến khủng bố.
Trước khi tình hình trở nên nóng bỏng như hiện nay thì Thổ Nhĩ Kỳ vẫn đang là 1 trong những thị trường mới nổi hấp dẫn nhất thế giới. Điều gì đã xảy ra?
1. Kinh tế Thổ Nhĩ Kỳ gặp phải rắc rối gì?
Ông Erdogan đã cầm quyền được 16 năm và phần lớn quãng thời gian đó kinh tế Thổ Nhĩ Kỳ đã tăng trưởng mạnh mẽ ở tốc độ có thể sánh ngang với Trung Quốc.
Tuy nhiên, không giống như nền kinh tế lớn thứ hai thế giới là cường quốc xuất khẩu và có thặng dư thương mại khổng lồ, Thổ Nhĩ Kỳ là một trong những nước có thêm hụt lớn nhất thế giới bởi vì tăng trưởng kinh tế được tài trợ bởi nợ nước ngoài.
Quãng thời gian trước tình hình vẫn tốt đẹp bởi các NHTW trên toàn thế giới thông qua các chính sách nới lỏng tiền tệ bơm mạnh tiền vào thị trường để kích thích tăng trưởng và vực dậy sau khủng hoảng tài chính. Tuy nhiên, điều đó đã chấm dứt trong bối cảnh mặt bằng lãi suất tăng lên và các nhà đầu tư ồ ạt rút tiền khỏi các thị trường mới nổi để đem về các nền kinh tế phát triển là những nơi có lợi suất cao hơn.
Thổ Nhĩ Kỳ đã "chôn vùi" hàng chục tỷ USD tiền vay nợ nước ngoài vào các công trình xây dựng và những trung tâm thương mại – những thứ đã giúp nền kinh tế bùng nổ trong ngắn hạn mà không giúp ích nhiều cho việc nâng cao năng suất.
Kết quả là tăng trưởng dài hạn và đời sống của người dân không hề được cải thiện.
2. Tình trạng hiện tại của Thổ Nhĩ Kỳ như thế nào?
Khá tệ. Lạm phát đã tăng lên trên 15% - cao hơn gấp 3 so với mục tiêu của NHTW Thổ Nhĩ Kỳ. Lợi suất một số loại trái phiếu do Chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ phát hành đang ở mức cao kỷ lục và đồng lira thì lao dốc không phanh.
Tất cả những yếu tố này không chỉ tác động tiêu cực đến người tiêu dùng mà còn khiến các doanh nghiệp bị đẩy đến bờ vực phá sản. Các công ty đã vay nợ nước ngoài quá nhiều giờ đây gặp phải gánh nặng rất lớn khi mà đồng lira sụt giảm mạnh và chi phí đi vay gia tăng đáng kể.
Thay vì giảm nợ công và tăng lãi suất để hạ nhiệt nền kinh tế, ông Erdogan lại muốn tiếp tục duy trì "bữa tiệc" lãi suất thấp để tài trợ cho nhiều dự án hơn nữa.
3. Tại sao trái phiếu Thổ Nhĩ Kỳ lao dốc?
Thổ Nhĩ Kỳ đã vượt qua cả Argentina để trở thành nơi tồi tệ nhất đối với các nhà đầu tư trái phiếu chính phủ. Lợi suất của trái phiếu 10 năm tăng lên mức cao kỷ lục, hơn 20% mà một trong những lý do dẫn đến tình trạng này là vì các nhà đầu tư cảm thấy sợ hãi.
Thâm hụt cán cân vãng lai ước tính lên đến hơn 6% GDP trong năm nay – thuộc loại cao nhất trong nhóm thị trường mới nổi – khiến Thổ Nhĩ Kỳ phải ngay lập tức thu hút nguồn vốn nước ngoài. Ngoài ra, nước này cũng phải kiềm chế lạm phát để trấn an các nhà đầu tư trong bối cảnh tăng trưởng GDP giảm mạnh. Mặc dù NHTW Thổ Nhĩ Kỳ đã tăng lãi suất cơ bản thêm 500 điểm cơ bản kể từ tháng 4 đến nay, chừng đó vẫn chưa đủ để kiểm soát lạm phát.
4. Tại sao đồng lira lại yếu đến vậy?
Đồng lira vốn đã suy yếu sau khi cuộc đảo chính chống lại ông Erdogan năm 2016 thất bại và gây ra khủng hoảng chính trị. Căng thẳng giữa Thổ Nhĩ Kỳ với châu Âu và Mỹ leo thang cũng là nguyên nhân. Tuy nhiên, lý do mới nhất là Chính phủ đương nhiệm theo đuổi mô hình tăng trưởng bằng mọi giá và dẫn đến hệ quả lạm phát tăng cao. Trong khi đó đối với Thổ Nhĩ Kỳ thì tăng trưởng tăng đồng nghĩa với nợ tăng.
Đà lao dốc của đồng lira gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng bởi kể cả hoạt động xuất khẩu của Thổ Nhĩ Kỳ cũng bị phụ thuộc nặng nề vào các mặt hàng nhập khẩu (ví dụ năng lượng) và các doanh nghiệp nước này đang có khoản nợ bằng đồng ngoại tệ trị giá hơn 210 tỷ USD.
5. Tại sao lạm phát của Thổ Nhĩ Kỳ lại cao?
Hiện lạm phát ở mức 15,85% và ở ngoài tầm kiểm soát vì đồng lira lao dốc càng khiến chi phí nhập khẩu tăng cao. Hầu hết các NHTW khác sẽ giải quyết vấn đề này bằng cách tăng lãi suất trước khi đồng nội tệ bắt đầu giảm giá.
Tuy nhiên, các nhà đầu tư cho rằng "cánh tay" của NHTW Thổ Nhĩ Kỳ đang bị "chói trặt" bởi Tổng thống Erdogran – người lâu nay vẫn phản đối tăng chi phí đi vay và có quan điểm riêng biệt về nguyên nhân gây lạm phát. Điều này có nghĩa là khi NHTW Thổ Nhĩ Kỳ được phép hành động thì nền kinh tế đã chịu nhiều tổn thất.
6. Chính xác thì quan điểm kinh tế của ông Erdogan là như thế nào?
Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ tin vào những điều trái ngược với các cuốn sách giáo khoa kinh tế: thực chất thì lãi suất cao sẽ gây ra lạm phát. Vì thế ông nhiều lần kêu gọi duy trì mức lãi suất trong khi hầu hết các nhà kinh tế học tin vào điều ngược lại. Ông cũng quy chụp chi phí tài chính cao hơn đồng nghĩa với "âm mưu làm phản" và cho rằng đang có 1 nhóm các nhà đầu cơ vận động hành lang để tăng lãi suất nhằm kiếm lợi suất cao và lạm dụng Thổ Nhĩ Kỳ.
Đối với Erdogan, đây không chỉ là luận điểm kinh tế mà còn là 1 phần trong chiến dịch giành lấy sự trung thành của cử tri. Thành công chính trị của ông được xây dựng phần lớn trên những lời hứa (một số đã trở thành hiện thực) về những lợi ích kinh tế mà tầng lớp trung lưu sẽ được hưởng, dùng các siêu dự án để tạo ra việc làm và tạo dựng hình ảnh 1 Thổ Nhĩ Kỳ thịnh vượng.
Công thức này cũng được sử dụng để tuyên truyền cuộc đảo chính cách đây 2 năm là nguyên nhân gây nên khủng hoảng kinh tế. Các biện pháp kích thích – trong đó có tăng cường cho vay – đã giúp kinh tế Thổ Nhĩ Kỳ tăng trưởng 7,4% trong quý I.
7. Thổ Nhĩ Kỳ có cần cứu trợ từ IMF?
Nhờ đến IMF sẽ là một "liều thuốc đắng khó nuốt" đối với Tổng thống Erdogan – người luôn tự hào đã giúp Thổ Nhĩ Kỳ xóa sạch nợ và tuyên bố cuối cùng thì đất nước đã đạt được độc lập về kinh tế. Tuy nhiên, thực tế là đất nước này đang phụ thuộc vào thế giới bên ngoài hơn bao giờ hết. Nếu các ngân hàng nước ngoài ngừng đảo nợ cho các ngân hàng và doanh nghiệp của Thổ Nhĩ Kỳ, toàn bộ nền kinh tế có thể rơi vào trạng thái "hạ cánh cứng".
Nếu điều đó xảy ra, Thổ Nhĩ Kỳ sẽ phải gõ cửa cầu cứu IMF.
8. Các biện pháp kiểm soát vốn là gì?
Có rất nhiều dạng nhưng nhìn chung thì các biện pháp kiểm soát vốn được 1 Chính phủ hoặc NHTW áp dụng để hạn chế dòng chảy (cả vào và ra) của các đồng ngoại tệ. Trong trường hợp của Thổ Nhĩ Kỳ, có thể là hạn chế các doanh nghiệp và cá nhân đổi tiền sang ngoại tệ với hi vọng có thể ngăn đồng lira giảm giá và hạn chế rút tiền khỏi hệ thống ngân hàng.
Kể từ năm 2008, Hy Lạp, đảo Síp và Iceland đã áp dụng các biện pháp kiểm soát vốn tương tự để đối mặt với khủng hoảng tài chính.