Hình ảnh rừng mưa nhiệt đới Amazon thường gợi lên một quang cảnh hoang dã nguyên sơ, chưa bị tác động bởi con người. Cây xanh tươi tốt trải dài đến tận chân trời, tràn ngập sự đa dạng vô song của sự sống. Tuy nhiên, những khám phá khoa học gần đây đang thách thức quan niệm này, vẽ nên bức tranh về Amazon như một cảnh quan được định hình tinh tế bởi sự tương tác của con người trong hàng thiên niên kỷ.
Một trong những câu hỏi hấp dẫn nhất xuất hiện từ góc nhìn mới này là vai trò tiềm tàng của hoạt động của con người thời kỳ đầu trong việc định hình sự phong phú của các loài thực vật ăn được tìm thấy ở Amazon ngày nay. Trong khi số lượng chính xác các loài thực vật ăn được có thể truy nguyên trực tiếp từ ảnh hưởng của con người cách đây 4.500 năm vẫn chưa được biết, thì những bằng chứng lại cho thấy mối quan hệ lâu dài và phức tạp giữa con người và hệ sinh thái Amazon.
Sự phong phú của trái cây và các loại cây ăn được khác ở Amazon có liên quan đến hoạt động của con người thời cổ đại.
Một mảnh ghép của câu đố xuất phát từ một nghiên cứu năm 2017 của Levis và cộng sự được công bố trên Tạp chí Science . Nghiên cứu này khám phá "những tác động dai dẳng của các quần thể bản địa thời tiền Columbus lên thành phần rừng Amazon". Nghiên cứu cho thấy rằng những quần thể này có thể đã tham gia vào các hoạt động giống với nền nông nghiệp ban đầu, có khả năng ảnh hưởng đến sự phân bố của một số loài thực vật theo thời gian.
Tuy nhiên, nghiên cứu của Levis và cộng sự không chỉ dừng lại ở sự hiện diện đơn thuần. Bằng cách phân tích sự phân bố và số lượng của 85 loài cây gỗ được biết đến là đã được thuần hóa bởi những người tiền Columbus trên khắp lưu vực sông Amazon, các nhà nghiên cứu phát hiện ra rằng những loài thực vật được thuần hóa bởi những người này có nhiều khả năng chiếm ưu thế trong các khu rừng Amazon ngày nay hơn các loài khác.
Hơn nữa, những khu rừng gần các địa điểm khảo cổ thường có số lượng và sự phong phú cao hơn về các loài đã thuần hóa. Mối tương quan mạnh mẽ này cho thấy mối quan hệ nhân quả, ngụ ý rằng các cộng đồng cây Amazon hiện đại trên khắp lưu vực vẫn chủ yếu được cấu trúc bởi việc sử dụng của con người trong lịch sử.
Doanh nghiệp xã hội Shanantina hợp tác với các cộng đồng bản địa để trồng sacha inchi, một loại hạt có nguồn gốc từ rừng Amazon của Peru. Hóa ra, các hoạt động nông nghiệp như vậy đã định hình nên khu rừng Amazon mà chúng ta biết ngày nay trong ít nhất 4.500 năm.
Đi sâu hơn, một nghiên cứu năm 2018 của Maezumi và cộng sự được công bố trên Tạp chí Nature Plants đã đưa ra góc nhìn cụ thể hơn về các hoạt động nông nghiệp ban đầu ở Amazon và tác động lâu dài của chúng. Nghiên cứu tập trung vào khái niệm "nông lâm kết hợp đa canh" (một phương pháp tiếp cận nông nghiệp bao gồm việc trồng nhiều loại cây trồng cùng với các loại cây hiện có), bằng cách kiểm tra các manh mối còn sót lại: than củi, phấn hoa và tàn tích thực vật được chôn vùi trong các khu định cư cổ đại và trầm tích hồ ở miền đông Brazil. Bằng cách ghép nối những bằng chứng này lại với nhau, họ đã có thể tái tạo lại câu chuyện về thảm thực vật và việc sử dụng lửa trong khu vực.
Phát hiện của họ đã tiết lộ một sự thật đáng ngạc nhiên: cách đây 4.500 năm, người dân ở khu vực Amazon đã tích cực làm nông nghiệp! Các loại cây trồng như ngô, khoai lang, sắn và bí được trồng để bổ sung chế độ ăn uống của họ, họ đã xoay xở để trồng những loại cây này thông qua việc làm giàu rừng có tán cây khép kín và khai hoang hạn chế để trồng trọt.
Nghiên cứu của Maezumi và cộng sự cũng nhấn mạnh một cải tiến quan trọng: những người nông dân đầu tiên này đã tích cực cải thiện độ phì nhiêu của đất để tăng sản lượng thu hoạch. Họ đã phát triển một loại đất giàu dinh dưỡng có tên là Amazonian Dark Earths (ADEs), còn được gọi là terra preta, bằng cách thêm hỗn hợp than củi, xương, đồ gốm vỡ, phân trộn và phân chuồng vào đất Amazon có độ phì nhiêu thấp. Những mảng đất màu mỡ này tương phản rõ rệt với đất thường của rừng mưa nhiệt đới.
Đất nung tự làm: than củi ủ cùng với rác thải sân vườn, chất thải nhà bếp và đất. Các mảnh than củi (được chỉ ra bằng mũi tên màu trắng) không bị phân hủy trong quá trình lên men và vẫn nằm trong phân ủ đã hoàn thành.
Tiến sĩ Yoshi Maezumi, từ Đại học Exeter, người đứng đầu nghiên cứu, giải thích tầm quan trọng của ADEs: "Đây là một cách canh tác bền vững hơn nhiều. Sự phát triển của ADEs cho phép mở rộng khu vực trồng ngô và các loại cây trồng khác". Sự đổi mới này có thể đã tăng cường an ninh lương thực cho dân số Amazon đang gia tăng.
Nghiên cứu của Maezumi và cộng sự cũng nêu bật những bài học tiềm năng cho các nỗ lực bảo tồn hiện đại. Tiến sĩ Maezumi cho biết: "Các cộng đồng cổ đại có thể đã dọn sạch một số cây tầng dưới và cỏ dại để canh tác", "nhưng họ vẫn duy trì một khu rừng tán kín, giàu các loại cây ăn được có thể mang lại cho họ thức ăn". Điều này trái ngược hẳn với các hoạt động phá rừng quy mô lớn và nông nghiệp công nghiệp hiện đại, gây ra hậu quả tàn khốc cho hệ sinh thái Amazon.
Giáo sư Jose Iriarte, đến từ Đại học Exeter, nhấn mạnh di sản lâu dài của những hoạt động này: "Công việc của những người nông dân đầu tiên ở Amazon đã để lại một di sản lâu dài. Cách các cộng đồng bản địa quản lý đất đai hàng nghìn năm trước vẫn định hình nên hệ sinh thái rừng hiện đại". Việc hiểu được những hoạt động bền vững này trở nên quan trọng hơn khi nạn phá rừng hiện đại và biến đổi khí hậu đe dọa tương lai của Amazon.
Amazon không chỉ là một vùng đất xanh rộng lớn; mà còn là một tấm thảm sống được dệt nên bởi thiên nhiên và sự tương tác của con người. Mặc dù vẫn chưa có số lượng chính xác các loài thực vật ăn được có liên quan trực tiếp đến hoạt động của con người, nhưng bằng chứng cho thấy một mối quan hệ lâu dài và phức tạp.
