Tác hại khôn lường từ ngành công nghiệp gần 1000 tỷ USD: Việt Nam đang “tiêu thụ” trong top 15 thế giới

Đây là ngành sản xuất thuốc lá. Theo Statista, ngành sản xuất thuốc lá được coi là một trong những ngành lớn, với doanh thu trên toàn thế giới đạt 941 tỷ USD trong năm 2023 và dự kiến có tốc độ tăng trưởng hàng năm là 2,55% trong giai đoạn từ năm 2023 – 2028. Trong đó, Việt Nam được coi là một trong 15 quốc gia có số người hút thuốc lá nhiều nhất trên thế giới, với 15,4 triệu người, đồng thời ở vị trí thứ 3 trong khu vực ASEAN, với số người trưởng thành hút thuốc lá cao nhất (chỉ sau Indonesia và Phillippines).

Dù mang lại nhiều doanh thu về mặt thương mại, tuy nhiên, các chuyên gia đã đồng loạt cảnh báo về một "đại dịch" thuốc lá mới, bao gồm thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng...

Đây cũng là nội dung được đề cập đến tại hội thảo mới đây InnovaConnect, với chủ đề "Phòng chống tác hại của thuốc lá mới: Bằng chứng khoa học và kinh nghiệm tại Việt Nam và trên thế giới".

Nhiều người trẻ "lầm tưởng" về thuốc lá điện tử

Về mối nguy hại đối với một thế hệ mới nghiện nicotine ở Việt Nam do tác hại của thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng, GS Hoàng Văn Minh, Hiệu trưởng Trường Đại học Y tế công cộng (ĐHYTCC), chia sẻ một nghiên cứu ngẫu nhiên do ông chủ trì thực hiện. 

Cụ thể, trong giai đoạn từ tháng 10 - 12/2023, GS Hoàng Văn Minh chủ trì tiến hành nghiên cứu trên 3.801 học sinh từ lớp 6 đến lớp 12 tại 11 tỉnh, thành ở Việt Nam. Kết quả cho thấy rằng có tới 96,2% và 37,8% học sinh nhận thức được về sự tồn tại của thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng. Trong đó, có 14% đã từng sử dụng thử thuốc lá điện tử và 7% hiện đang dùng trong 30 ngày qua. Với thuốc lá nung nóng, tỷ lệ này là 1,8% đã từng sử dụng và 1% hiện đang sử dụng.

Từ thông tin mà nhóm nghiên cứu thu thập được, GS Hoàng Văn Minh cho biết, mức độ sử dụng thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng trong giới trẻ Việt Nam đang ở mức cao, nhất là khi so sánh với các chỉ số về sử dụng thuốc lá truyền thống. Đây là một xu hướng đáng lo ngại, bởi vì nó có thể đảo ngược những nỗ lực kiểm soát việc sử dụng thuốc lá ở thanh thiếu niên đã được triển khai quyết liệt trong nhiều năm qua. Bên cạnh đó, việc các chỉ số cao ở cả nhóm người dùng thử và nhóm đang dùng thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng còn có thể dẫn đến sự gia tăng về tỉ lệ sử dụng thuốc lá truyền thống trong tương lai.

"Việc nghiện chất nicotine dần hình thành trong quá trình sử dụng thuốc lá điện tử có thể dẫn đến sự chuyển tiếp sang các sản phẩm thuốc lá truyền thống", Hiệu trưởng ĐHYTCC nhấn mạnh.

Theo GS Hoàng Văn Minh, kết quả nghiên cứu cũng cho thấy, điều đáng lo ngại nhiều học sinh vẫn còn không ít hiểu lầm sai lệch về tác hại của các loại thuốc lá mới này, khi tin rằng chúng an toàn hoặc ít gây hại hơn so với các sản phẩm thuốc lá truyền thống.

Không riêng ở Việt Nam, trong 10 năm qua, tỷ lệ thanh thiếu niên sử dụng các sản phẩm thuốc lá mới cũng gia tăng nhanh ở nhiều quốc gia. Nguyên nhân phần lớn là do sự hấp dẫn của những thiết bị thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng, với kiểu dáng thời thượng, hương vị đa dạng và đặc biệt là chiến dịch quảng cáo tinh vi đã khiến nhiều người (nhất là thanh thiếu niên) bị lầm tưởng rằng các sản phẩm này an toàn hơn so với thuốc lá truyền thống.

PGS Becky Freeman, chuyên gia từ Trường Y tế công cộng, Đại học Sydney (Úc), cho biết, thực tế là các công ty thuốc lá hiện đang dùng những chiến thuật quảng cáo tinh vi nhằm thu hút giới trẻ, đặc biệt là thông qua các nền tảng mạng xã hội. Họ đã tạo ra các hình ảnh hấp dẫn, sử dụng người nổi tiếng để quảng bá sản phẩm, đồng thời đưa ra những thông tin sai lệch về độ an toàn của thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng.

Đồng quan điểm với PGS Becky, bà Bungon Ritthiphakdee, Giám đốc Điều hành Trung tâm Quản trị và Kiểm soát thuốc lá toàn cầu (GGTC, Thái Lan) cho rằng, ngành công nghiệp thuốc lá đang tìm cách "lách" những quy định quản lý bằng việc giới thiệu các sản phẩm mới như thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng, để đối phó với các quy định ngày càng nghiêm ngặt đối với thuốc lá truyền thống.

Theo bà Bungon Ritthiphakdee, ngành công nghiệp thuốc lá và nicotin tuyên bố rằng các thiết bị thuốc lá điện tử là lựa chọn thay thế ít gây hại hơn so với thuốc lá thông thường. Thế nhưng, ngày càng có nhiều bằng chứng phản bác lại tuyên bố này. Cụ thể, các khí bay hơi từ thuốc lá điện tử chứa các hóa chất độc hại có thể gây hại cho sức khỏe hô hấp và tim mạch của con người và tác động lâu dài của chúng vẫn chưa được nghiên cứu một cách kỹ lưỡng.

Trên thực tế, các sản phẩm thuốc lá mới có thể gây ra những tác động tiêu cực đến sức khỏe, nhất là với não bộ đang phát triển của trẻ vị thành niên. Cộng đồng y tế toàn cầu cũng đã ghi nhận về một số trường hợp bị tổn thương phổi do thuốc lá điện tử (hay còn gọi là EVALI). Đặc biệt, điều đáng lo ngại rằng viêc sử dụng thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng còn có thể dẫn tới việc những người trẻ sử dụng các sản phẩm thuốc lá truyền thống trong tương lai.

"Một khía cạnh đáng quan ngại của thuốc lá điện tử là sự đa dạng về hương vị. Hiện nay có hơn 16.000 hương vị, như dâu tây, táo và socola. Những hương vị "giống như kẹo cao su" cùng với quan niệm sai lầm rằng thuốc lá điện tử không phải là hút thuốc, góp phần làm tăng sức hấp dẫn của chúng đối với thanh thiếu niên, những người có thể chưa từng nghĩ đến việc hút thuốc lá truyền thống", bà Ritthiphakdee chia sẻ.

Theo vị chuyên gia này, nhiều vị phụ huynh không thể nhận ra được sản phẩm thuốc lá điện tử mà các con mình dùng. Bởi chúng trông giống như USB, cái kẹo, đồ chơi...

Việt Nam và nhiều quốc gia cần phải hành động ngay lập tức

Trước mối nguy hại của các sản phẩm thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng, GS Hoàng Văn Minh nhấn mạnh rằng, cần phải hành động ngay lập tức, xây dựng và thực thi các chính sách kiểm soát chặt chẽ đối với các sản phẩm này.

Bên cạnh đó, các chiến dịch sức khỏe cộng đồng đóng vai trò then chốt trong việc đối phó với tình trạng thiếu hiểu biết về tác hại của thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng. Đồng thời các chiến dịch nâng cao nhận thức cộng đồng có thể tạo ra một làn sóng ủng hộ mạnh mẽ cho các chính sách kiểm soát thuốc lá và tránh tư tưởng cho rằng hút thuốc là "ngầu" hay "nam tính" ở người trẻ.

Để giải quyết vấn nạn có thể tạo ra một thế hệ mới nghiện nicotine ngày càng gia tăng này, Tổ chức Y tế Thế giới và nhiều quốc gia đã khuyến nghị cấm hoàn toàn thuốc lá điện tử. Hiện nay, dù có 5 quốc gia ASEAN đã thực hiện lệnh cấm thuốc lá điện tử, nhưng những thách thức vẫn còn, nhất là với các sản phẩm bất hợp pháp xâm nhập thị trường thông qua các nền tảng trực tuyến.

Hiện trên thế giới có ít nhất 34 quốc gia và vùng lãnh thổ áp dụng chính sách cấm hoàn toàn các sản phẩm thuốc lá điện tử và 11 quốc gia cấm bán thuốc lá nung nóng. Lấy minh chứng tại Singapore, bà Ritthiphakdee cho hay, kể từ tháng 2/2018, chính phủ nước này đã hoàn toàn cấm việc mua bán, sử dụng và sở hữu các sản phẩm thuốc lá như thuốc lá điện tử, shisha và thuốc lá không khói.

"Một trong những lý do chính mà Singapore cấm thuốc lá điện tử là vì họ không thấy bất kỳ lợi ích thực sự nào từ việc sử dụng chúng. Họ lo ngại và có một số bằng chứng cho thấy rằng thuốc lá điện tử có thể gây tổn hại cho não, đặc biệt là ở người trẻ tuổi. Người bắt đầu hút thuốc lá điện tử ở độ tuổi càng trẻ, thì nguy cơ tổn thương não càng cao. Họ muốn bảo vệ thế hệ tương lai của mình. Đó là lý do họ quyết định cấm thuốc lá điện tử", bà Ritthiphakdee cho biết.

Úc hiện nay cũng là một trong những quốc gia tích cực hạn chế hút thuốc lá, đặc biệt là thuốc lá điện tử. Theo PGS Freeman, tỷ lệ người hút thuốc hàng ngày ở nước Úc hiện đã ở dưới mức 10%. 

Thế nhưng, để đạt được điều đó cần các biện pháp tiếp cận toàn diện nhiều mặt. Một trong những giải pháp hiệu quả nhất mà Úc áp dụng là thuốc lá điện tử chỉ được bán tại hiệu thuốc, với các quy định nghiêm ngặt. Những người trẻ sẽ không còn dễ dàng mua các sản phẩm thuốc lá ở các cửa hàng tiện lợi nữa. Mô hình này rõ ràng đã giúp giảm đáng kể tỷ lệ sử dụng thuốc lá điện tử trong giới trẻ ở Úc.

"Giờ đây các bạn trẻ cần có đơn thuốc từ hiệu thuốc và chỉ sử dụng các sản phẩm để cai thuốc lá", PGS Becky cho biết.

PGS Becky Freeman nhận định, ngành công nghiệp thuốc lá có lịch sử lâu dài về marketing sai lệch và có các biện pháp để lách luật. Đến nay, họ đang cố gắng thay đổi hình ảnh của mình cũng như thừa nhận "những lời nói dối" trong quá khứ về chứng nghiện thuốc lá và tác hại. Đồng thời họ tuyên bố tập trung vào các sản phẩm giảm tác hại như thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng.

Tuy nhiên, về cơ bản đây chỉ là "rượu cũ bình mới", bởi các bằng chứng khoa học ủng hộ cho các sản phẩm này thực sự rất ít. Dù thuốc lá điện tử có thể có tác dụng đối với một nhóm nhỏ những người hút thuốc đang cố gắng cai thuốc, nhưng chúng ta vẫn còn nhiều lựa chọn khác.

"Chúng ta không thể bị lừa rằng đây là một ngành công nghiệp mới. Đó là cùng một ngành, bán nicotine cho giới trẻ và kiếm lời từ chứng nghiện thuốc lá. Điều quan trọng là chúng ta phải loại bỏ ngành công nghiệp thuốc lá khỏi chính sách và chương trình y tế công cộng, nếu chúng ta muốn nuôi dưỡng một thế hệ không thuốc lá và không nicotine", PGS Becky Freeman nhấn mạnh.