Người đứng đầu liên minh các lực lượng nổi dậy lật đổ Tổng thống Bashar al-Assad do Hayat Tahrir al-Sham (HTS) lãnh đạo, Ahmed Hussein al-Sharaa (còn được biết đến với bí danh Abu Mohammad al-Julani) hứa sẽ thống nhất đất nước, nhưng hiện tại vẫn chưa rõ liệu ông này có thể đạt được mục tiêu này không.
Chính quyền mới tại Syria đang đứng trước một loạt thách thức to lớn sau hơn 10 năm nội chiến và cấm vận quốc tế, đất nước bị tàn phá, kinh tế hầu như bị tê liệt hoàn toàn, các phe phái tranh giành quyền lực. Ảnh: AFP
Thành lập chính quyền chuyển tiếp
Một trong những thách thức lớn nhất mà Syria đang phải đối mặt là thành lập một chính quyền chuyển tiếp, tiến tới thiết lập một thể chế chính trị ổn định, lâu dài.
Từ trung tuần tháng 12/2024, chính quyền mới của Syria đã nhiều lần tuyên bố ý định tổ chức hội nghị đối thoại toàn quốc với sự tham gia của tất cả các phe phái vào đầu tháng 1/2025 nhằm thành lập một chính quyền chuyển tiếp. Tuy nhiên, hội nghị này đã không thể tổ chức, phải hoãn vô thời hạn do bất đồng giữa các phe phái đối lập.
Người đứng đầu HTS và chính quyền mới trên thực tế Ahmed Al-Sharaa tuyên bố giai đoạn chuyển tiếp có thể kéo dài 4 năm, trong thời gian đó hiến pháp sẽ được soạn thảo.
Trong khi đó, người đứng đầu Liên minh Quốc gia (SNC) Hadi al-Bahra cho rằng chính quyền chuyển tiếp chỉ nên kéo dài 18 tháng, sau đó tiến hành tổng tuyển cử để bầu ra quốc hội và chính phủ mới. Theo ông, soạn thảo hiến pháp chỉ cần một thời gian ngắn, tất cả các thành phần xã hội của Syria phải được tham gia vào chính phủ chuyển tiếp, và chính phủ này phải là chính phủ phi giáo phái.
Người Kurd và phái Druze đòi áp dụng một hệ thống quản trị có tính đến đặc thù của họ.
Trong tình hình như vậy, việc đạt được thỏa thuận về giai đoạn chuyển tiếp sẽ là một trong những thách thức quan trọng nhất mà Syria sẽ phải đối mặt trong năm 2025.
Thành lập quân đội thống nhất
Ngày 13/1/2025, Bộ Quốc phòng thuộc chính phủ chuyển tiếp và một số phe phái vũ trang khác nhau ở Syria đã thỏa thuận thành lập quân đội thống nhất. Trước mắt, các phe phái thuộc Quân đội Quốc gia Syria (SNA) ở miền Bắc sẽ sáp nhập vào quân đội Syria sau quá trình cải tổ.
Tiếp theo, Quân đội Syria Tự do (FSA) trước đây sẽ gia nhập cơ cấu quân đội thống nhất. FSA là liên minh gồm các quân nhân Syria đào ngũ và những chiến binh dân sự được thành lập năm 2011 để chống lại chính phủ của Tổng thống Bashar al-Assad.
Các cuộc thương lượng với các nhóm vũ trang còn lại dự kiến sẽ tiếp tục được tổ chức trong những tuần tới để thành lập quân đội quốc gia vững mạnh.
Một quan chức của Bộ Quốc phòng Syria cho biết Damascus chủ trương xây dựng một đội quân chuyên nghiệp và thống nhất bao gồm các tình nguyện viên thay vì lính nghĩa vụ.
Đây mới chỉ là bước đầu, việc thành lập được một quân đội thống nhất trực thuộc Bộ Quốc phòng sẽ còn rất nhiều khó khăn. Thứ nhất, chế độ Assad sụp đổ, nhưng các nhóm thân Nga, Iran, Thổ Nhĩ Kỳ, các nước Ả Rập Vùng Vịnh và Mỹ vẫn có ảnh hưởng lớn trong các nhóm vũ trang khác nhau.
Thứ hai, xã hội Syria là một xã hội đa sắc tộc, tính chất giáo phái rất nặng nề, đặc biệt giữa người Shia và Sunni, giữa người Kurd và người Ả Rập... mỗi nhóm đều có lực lượng vũ trang riêng. Các nhóm vũ trang này không sẵn sàng giao nộp vũ khí và gia nhập một quân đội thống nhất dưới sự lãnh đạo của HTS.
Một số phe phái chấp nhận gia nhập quân đội thống nhất có thể do họ nhận ra tầm quan trọng của việc tham gia vào quân đội để đạt được những lợi ích chính trị và quân sự, đảm bảo cho họ có một vị trí ảnh hưởng trong lực lượng vũ trang trong tương lai.
Các chiến binh reo hò sau khi lực lượng nổi dậy kiểm soát thủ đô Damascus của Syria ngày 8/12/2024. Ảnh: Getty
Khả năng bùng nổ nội chiến
Không loại trừ khả năng Syria sẽ lại chìm vào hỗn loạn như đã từng xảy ra ở Libya và Iraq khi chính quyền cũ bị lật đổ nhưng không có chính quyền mới sẵn sàng thay thế. Khoảng trống quyền lực đã tạo điều kiện cho các phe phái nổi dậy tranh giành quyền lực dẫn đến tình trạng vô luật pháp, xung đột và nội chiến.
Sự can thiệp của nước ngoài cũng ảnh hưởng lớn tới tương lai của Syria. Chính quyền Assad được Iran và Nga ủng hộ. Thổ Nhĩ Kỳ, Mỹ, các nước phương Tây và các quốc gia vùng Vịnh thì giúp đỡ nhiều nhóm đối lập khác nhau.
Lợi dụng tình hình vô chính phủ sau khi chế độ Assad sụp đổ, Israel đã thực hiện hàng trăm cuộc không kích vào các cơ sở hạ tầng quân sự của Syria và đưa quân tiến vào vùng đệm phi quân sự bên trong lãnh thổ Syria dọc theo cao nguyên Golan do Israel chiếm đóng. Hầu hết các kho vũ khí ở Damascus và các khu vực khác đều bị phá huỷ.
Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu tuyên bố nếu các nhóm vũ trang Syria cho phép Iran tiếp tục sử dụng lãnh thổ nước này, Israel sẽ tăng cường các cuộc tấn công. Hành động của Israel có thể làm suy yếu chính phủ mới và củng cố phe cứng rắn, khiến Syria thêm bất ổn.
Nhiều người lo lắng HTS xuất thân là một tổ chức tổ chức khủng bố đã cải thiện hình ảnh của mình, nhưng không dễ gì từ bỏ tư tưởng Hồi giáo và đến nay Liên hợp quốc và nhiều nước vẫn chưa đưa HTS ra khỏi danh sách khủng bố. Đặc biệt, Thủ tướng lâm thời Mohamed al-Bashir lần đầu tiên phát biểu trước công chúng đã đứng trước lá cờ của phong trào Taliban. Điều này làm cho người ta suy nghĩ chính quyền mới có thể sẽ thành lập một nhà nước Hồi giáo theo kiểu Taliban ở Afghanistan hiện nay.
Hayat Tahrir al-Sham độc quyền lãnh đạo
Nhiều người lo ngại HTS sẽ tìm cách tập trung quyền lực vào tay mình thông qua các biện pháp độc đoán.
HTS hiện vẫn đang kiểm soát tỉnh Idlib ở phía tây bắc Syria, là nơi sinh sống của khoảng bốn triệu người. Chính quyền ở Idlib được chính phủ cứu quốc lâm thời của HTS điều hành. Song song với chính phủ này còn có một hội đồng tôn giáo hoạt động theo luật Hồi giáo Sharia.
Tại Idlib, ông Abu Mohammed al-Julani đã cố gắng chứng minh HTS có thể là một chính phủ hiệu quả, đảm bảo sự ổn định và hoạt động của các dịch vụ công. Ông cho rằng chính việc tập trung quyền lực ở Idlib đã cho phép tổ chức này lật đổ chế độ Assad và công đầu thuộc về HTS.
Tuy nhiên, HTS đã giành được quyền lực ở Idlib chủ yếu thông qua đàn áp, loại bỏ các đối thủ từ các nhóm vũ trang khác và những người bất đồng chính kiến. Ngay trước khi bắt đầu cuộc tấn công ngày 27/11/2024, các cuộc biểu tình đã nổ ra ở Idlib phản đối các phương thức độc đoán của HTS với sự tham gia của cả người theo chủ nghĩa Hồi giáo cực đoan và các nhà hoạt động dân sự.
Chính quyền mới đã bổ nhiệm ông Murhaf Abu Qasra làm Bộ trưởng Bộ Quốc phòng và ông Anas Khattab làm Giám đốc Tình báo. Cả hai nhân vật này đều là cựu lãnh đạo của HTS. 17 tổ chức an ninh trước đây bị giải tán và một tổ chức an ninh duy nhất do HTS lãnh đạo được thành lập.
Quân đội Quốc gia Syria (SNA) và nhiều phe phái khác phản đối kế hoạch này, cho rằng HTS tìm cách tập trung tất cả quyền lực vào tay mình.
Lực lượng Dân chủ Syria (SDF) của người Kurd và phái Druze là hai lực lượng lớn nhất vẫn duy trì sự độc lập của mình, không chịu giao nộp vũ khí cho bất kỳ bên nào. Người đứng đầu SDF Mazloum Abdi nhiều lần tuyên bố sẵn sàng gia nhập Bộ Quốc phòng, nhưng chỉ sau khi đạt được đồng thuận của tất cả các bên về cơ chế thành lập.
HTS muốn tập trung quyền lực vào tay mình, nhưng một mình sẽ rất khó có thể cai quản được đất nước. Trước đây chỉ kiểm soát Idlib - một tỉnh nhỏ của Syria với diện tích chỉ có 5.933 km² và dân số 1.4 triệu người, nay phải quản lý toàn bộ đất nước rộng lớn với diện tích 185,180 km2 và dân số khoảng 23,3 triệu người, HTS phải tính đến khả năng chia sẻ quyền lực với các lực lượng khác.
Tái thiết đất nước
Đất nước Syria bị tàn phá nặng nề sau cuộc chiến tranh kéo dài 14 năm. Các thành phố lớn như Aleppo, Damascus, Homs và Deir ez-Zor bị bom đạn cày xới, nhiều thành phố, thị trấn bị san phẳng, nền kinh tế bị tê liệt.
Theo văn phòng điều phối các vấn đề nhân đạo của Liên hợp quốc, một phần ba cơ sở hạ tầng của nước này, 70% mạng lưới điện, nguồn cung cấp nhiên liệu và nước sinh hoạt, hơn một nửa số trường học bị hư hại, một nửa số bệnh viện, phòng khám và các trạm xá ngừng hoạt động, 7% nhà cửa bị phá hủy và 20% trong số đó bị hư hại nặng nề. Hơn một nửa người dân Syria đã mất nhà cửa.
Khủng hoảng nhân đạo ở Syria là một trong những cuộc khủng hoảng tồi tệ nhất thế giới. Gần 13 triệu người, chiếm một nửa dân số Syria phải rời bỏ nhà cửa vì chiến tranh, hơn nửa triệu người thiệt mạng do nội chiến kéo dài từ năm 2011 đến 2024, 80% dân số Syria hiện sống dưới mức nghèo khổ.
Ông Mohammed Madawi - Phó đại diện Chương trình phát triển Liên hợp quốc tại Syria - cho biết hơn 17 triệu người Syria đang cần viện trợ nhân đạo khẩn cấp.
Có nhiều ước tính khác nhau về chi phí tái thiết. Năm 2018, Liên hợp quốc ước tính chi phí là 300 tỷ USD. Năm 2021, đặc phái viên của tổng thống Nga Alexander Lavrentiev đưa con số là 800 tỷ USD. Còn Tổng thư ký Liên đoàn Ả Rập Ahmed Aboul Gheit cho rằng, công cuộc tái thiết Syria phải cần đến 900 tỷ USD.
Người đứng đầu HTS và chính quyền mới trên thực tế Ahmed Al-Sharaa hứa sẽ thống nhất đất nước Syria, nhưng hiện tại vẫn chưa rõ liệu ông có thể đạt được mục tiêu này không. Ảnh: AFP
Nguy cơ tổ chức Nhà nước Hồi giáo (IS) hồi sinh
Năm 2017, liên minh chống khủng bố do Mỹ lãnh đạo các đã mở một chiến dịch quân sự lớn chống khủng bố IS ở Iraq và Syria. Và đến tháng 12/2018, Tổng thống Mỹ lúc đó Donald Trump tuyên bố, IS đã bị xóa sổ và bị đánh bật khỏi các thành trì chính ở Syria và Iraq.
Tuy nhiên, IS không bị tiêu diệt hoàn toàn. Từ đó đến nay, tổ chức này đã phục hồi, thu hút hàng nghìn chiến binh từ khắp nơi trên thế giới và vẫn nuôi dưỡng ý tưởng thành lập một “Vương quốc Hồi giáo Khaliphate”.
Lợi dụng tình hình hỗn loạn tại Syria sau khi chính quyền Assad sụp đổ, chưa có chính phủ mới lên thay, IS đã nhanh chóng trỗi dậy, tăng cường các hoạt động khủng bố tại Syria và một số nơi trên thế giới, trong đó có Mỹ, Đức và Pháp.
Mới đây nhất đã xảy ra 2 vụ khủng bố đẫm máu nhằm vào Mỹ. Sáng 1/1/2025, chiếc xe ô tô do hãng Tesla của tỷ phú Elon Musk chế tạo đã nổ tung trước cửa khách sạn Trump International của Tổng thống đắc cử Donald Trump ở thành phố Las Vegas. Tiếp theo là vụ việc một ô tô đâm vào đám đông đang đón Năm mới trên phố Bourbon ở thành phố New Orleans khiến ít nhất 15 người bị thiệt mạng và hàng chục người khác bị thương.
Cùng thời gian này cũng đã xảy ra các vụ khủng bố ở Đức, Pháp và một số nước châu Âu khác nhân dịp Giáng sinh.
Những vụ việc diễn ra không đầy 3 tuần trước thời điểm ông Trump chính thức nhậm chức Tổng thống Mỹ vào ngày 20/1/2025 là nhằm cảnh báo ông cẩn trọng hơn trong quan điểm chống Hồi giáo.
Trong nhiệm kỳ trước, ông Trump đã thi hành chính sách chống Hồi giáo kịch liệt. Ông đã ban hành sắc lệnh cấm toàn bộ người dân đến từ 7 nước Hồi giáo gồm Iraq, Syria, Iran, Libya, Somalia, Sudan và Yemen. Ông là tổng thống Mỹ đầu tiên đưa ra “Thoả thuận thế kỷ” nhắm xóa bỏ vấn đề Palestine, công nhận Jerusalem là thủ đô vĩnh viễn của Israel và Cao nguyên Golan của Syria bị Israel chiếm năm 1967 là lãnh thổ của Israel.
Chế độ Assad sụp đổ mở ra một giai đoạn mới nhằm xây dựng lại đất nước Syria. Tuy nhiên, công cuộc tái thiết Syria là một thách thức hết sức to lớn.
Việc huy động tài chính cho việc này là quan trọng hàng đầu, đòi hỏi sự giúp đỡ và hợp tác của cộng đồng quốc tế. Ngoài tiền vốn, trong nước cần ổn định chính trị, thành lập một chính phủ đoàn kết dân tộc. Bên ngoài, Mỹ và phương Tây cần dỡ bỏ các lệnh trừng phạt kinh tế và tài chính áp đặt lên Syria kể từ khi xung đột bùng nổ vào năm 2011.