*Bài viết thể hiện quan điểm của Andrew J. Nathan. Ông là tiến sĩ ngành khoa học chính trị tại Đại học Columbia. Nathan là chuyên gia trong lĩnh vực chính trị, chính sách ngoại giao, nhân quyền và văn hoá chính trị Trung Quốc.
Khi Chủ tịch Tập Cận Bình và Tổng thống Donald Trump thực hiện cuộc gặp bên lề Hội nghị G20 hồi tháng trước để tìm kiếm con đường đi đến thoả thuận thương mại, dường ông Tập đã mềm mỏng hơn so với nghi thức ngoại giao thông thường của Trung Quốc, bằng cách gọi ông Trump là "người bạn của tôi".
Tuy nhiên, đằng sau sự thân mật đó, ông Tập lại không có hàm ý gì khác. Ông Trump sau đó đưa ra quyết định liệu có chấp nhận lời đề nghị của Trung Quốc như những gì đã đưa ra hồi năm 2017 và kết thúc chiến tranh thương mại hay không, hoặc tiếp tục để nền kinh tế Mỹ và Trung Quốc tiếp tục tách rời nhau thêm nữa.
Ông Trump thích nói câu: "Chúng ta sẽ giành chiến thắng, dù bằng cách này hay cách khác." Tuy nhiên, theo 2 nhà nghiên cứu về Trung Quốc giúp tôi hoàn thành bài viết này, thì các nhà hoạch định chính sách của Bắc Kinh tin rằng ông Trump đang hiểu sai hoặc đang không nói sự thật.
Trọng tâm cốt lõi của Trung Quốc
Quan điểm cơ bản của Trung Quốc về chiến tranh thương mại không thay đổi kể từ năm 2017. Theo đề xuất của họ, Trung Quốc sẽ mua thêm các sản phẩm của Mỹ nhằm nỗ lực cải thiện tình trạng thâm hụt thương mại và tái khẳng định cam kết lâu dài đối với vấn đề bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. Tuy nhiên, nếu các công ty nước ngoài tự nguyện quyết định chia sẻ bí mật thương mại với những công ty Trung Quốc để tăng sự tiếp cận với thị trường đại lục, thì Trung Quốc sẽ không làm gì để can thiệp. Trung Quốc vẫn tiếp tục tuân theo "quỹ đạo" của họ là mở cửa thị trường cho các ngân hàng, doanh nghiệp nước ngoài, nhưng sẽ không đẩy nhanh tốc độ mở cửa.
Chính phủ Trung Quốc đã giảm bớt việc tuyên truyền rầm rộ về Made in China 2025. Tuy nhiên, họ vẫn không sẵn sàng dỡ bỏ các dự án nghiên cứu và phát triển là gốc rễ của kế hoạch này. Nói tóm lại, Trung Quốc đã đề nghị không thay đổi cấu trúc trong mô hình phát triển của họ, nhưng họ sẵn sàng trao cho ông Trump sự chiến thắng trên danh nghĩa để ông có thể tận dụng trong chiến dịch tái tranh cử năm 2020.
Khi bắt đầu đàm phán, phía Trung Quốc tin rằng ông Trump có khả năng sẽ chấp nhận lời đề nghị của họ, theo sự tư vấn của những nhân vật "máu mặt" như Bộ trưởng Tài chính Steven Mnuchin và "ông trùm" Las Vegas Steve Wynn. Tuy nhiên, sau đó Trung Quốc để ý đến những vị quan chức có quan điểm cứng rắn như cố vấn thương mại Peter Navarro và Đại diện Thương mại Robert Lighthizer đã thuyết phục được ông Trump. 2 người đàn ông này thuyết phục ông Trump rằng chỉ những thay đổi cơ bản đối với nền kinh tế vĩ mô Trung Quốc mới có thể duy trì vị thế là nền kinh tế đứng đầu thế giới của Mỹ.
Vào tháng 4, các nhà đàm phán Mỹ đã đệ trình một thoả thuận dự thảo, trong đó yêu cầu Trung Quốc ngừng hậu thuẫn đặc biệt cho các công ty nhà nước, cho phép các công ty Mỹ tiếp cận thị trường Trung Quốc mà không phải chia sẻ bí mật thương mại, thay đổi những điều luật không phù hợp với yêu cầu của Mỹ và cho phép Washington thành lập văn phòng ở Bắc Kinh để giám sát sự tuân thủ.
Ngoài ra, phía Mỹ cũng yêu cầu từng bước dỡ bỏ thuế quan khi Trung Quốc đáp ứng những điều khoản đã thoả thuận. Chính quyền ông Tập không đồng ý và cũng không làm theo nhiều yêu cầu của Mỹ ngay từ bản dự thảo. Ông Trump sau đó đã cáo buộc nước này "quay lưng" với thoả thuận.
Trong một cuộc phỏng vấn vào ngày 10/5 ít được truyền thông chú ý tới, Phó Thủ tướng Lưu Hạc thừa nhận rằng phía Trung Quốc đã không chấp nhận nhiều điều khoản mà Mỹ đưa thêm. Ông cho biết điều đó là hợp lý: "Mọi thứ chưa kết thúc trước khi thoả thuận bị đóng lại. Bởi vậy, chúng tôi không đồng ý với quan điểm của Mỹ rằng chúng tôi là bên 'thất hứa'."
Trung Quốc sẽ không từ bỏ việc kiểm soát nền kinh tế của họ. Tất cả các lãnh đạo của Trung Quốc phải đàm phán dưới "cái bóng" của sự bất bình đẳng, đó là những thoả thuận bị bỏ dở của Trung Quốc đã khiến nước này phải ký kết với những cường quốc phương Tây trong thế kỷ 19. Nhiều thập kỷ phát triển nhanh chóng không hể hàn gắn vết thương mà họ gọi là "hàng trăm năm bị hạ thấp". Bởi vậy, ông Tập sẽ chỉ ký một thoả thuận dựa trên nguyên tắc bình đẳng và "có đi có lại".
Sự tự tin của ông Tập
Mặc dù các quan chức Mỹ tuyên bố rằng Trung Quốc là bên cần thoả thuận thương mại nhiều hơn, thì ông Tập lại tin rằng Trung Quốc có vị thế đàm phán mạnh hơn Mỹ. Thuế quan của Mỹ gây tổn hại đến nền kinh tế Trung Quốc không nghiêm trọng như những gì chính quyền ông Trump nhận thấy. Dù thuế quan đang khiến các nhà bán lẻ tính phí cao hơn cho người tiêu dùng khi sử dụng hàng Trung Quốc, nhưng các nhà nhập khẩu cũng không thể tìm những nguồn khác cung cấp nhiều sản phẩm mà người Mỹ muốn mua như Trung Quốc. Còn Trung Quốc có nhiều lựa chọn hơn như Argentina, Brazil. Hơn nữa, Sáng kiến Vành đai và Con đường đang mở ra thị trường cho hàng xuất khẩu của Trung Quốc trên khắp châu Á, châu Phi và Trung Đông.
Trung Quốc có rất nhiều cách thức khác ngoài thuế quan để gây tổn hại đến nền kinh tế Mỹ. Trong đó có, thắt chặt quy định kiểm toán đối với các công ty Mỹ ở Trung Quốc, tăng cường kiểm dịch và kiểm tra an toàn đối với hàng nhập khẩu Mỹ, đưa ra quy định khắt khe hơn cho các định chế tài chính Mỹ hoạt động tại Trung Quốc. Trung Quốc đã hạn chế xuất khẩu đất hiếm tới Mỹ và lập một danh sách các công ty Mỹ được coi là "không đáng tin cậy", dù những "hình phạt" trong này vẫn chưa được nêu rõ.
Đồng thời, Trung Quốc nới lỏng các quy định dành cho những công ty Anh, Pháp, Đức và Nhật Bản. Thậm chí Triều Tiên cũng là một nhân vật trong "bức tranh" này: Hồi tháng 7, ông Tập đã có một chuyến thăm Bình Nhưỡng. Đây là một động thái nhắc nhở Mỹ rằng Trung Quốc có thể hỗ trợ hoặc gây tổn tại đến Mỹ không chỉ về mặt kinh tế mà còn mặt chiến lược.
Bắc Kinh tin rằng chế độ dân chủ khiến Mỹ "mong manh" hơn nhiều khi đối mặt với những tác động về chính trị của chiến tranh thương mại so với Trung Quốc. Người lao động Mỹ sẽ chịu ảnh hưởng nặng nề do thuế quan - nơi mạng lưới an sinh xã hội thực hiện rất ít động thái để giảm bớt thiệt hại, hơn là Trung Quốc - nơi có nền kinh tế do nhà nước quản lý có thể tạo việc làm cho nhóm người thất nghiệp.
Những bang nông nghiệp và sản xuất đóng vai trò rất quan trọng đối với sự chiến thắng của ông Trump ở nhiệm kỳ tới, trong khi ông Tập lại không phải bận tâm về điều đó. Như Trung Quốc chỉ ra, 2 năm chịu áp lực từ Mỹ và 11 vòng đàm phán đã không thể thay đổi trọng tâm cốt lõi của họ. Do đó, ông Tập có thể đưa ra lời đề nghị ít hào phóng với ông Trump so với những gì ông nói 2 năm trước.
Sự chia rẽ giữa Mỹ và Trung Quốc
Bất chấp sự đánh giá yếu kém của họ về Mỹ, nhưng người Trung Quốc không nhất thiết mong đợi ông Trump sẽ chấp nhận lời đề nghị của họ. Ông chắc chắn có thể làm như vậy và tuyên bố sự chiến thắng. Tuy nhiên, ông ấy có thể sẽ cảm thấy bị dồn vào góc tường bởi vị thế đàm phán cứng rắng của mình. Bắc Kinh cũng biết rằng ông Trump phải đối mặt với áp lực từ sự mâu thuẫn giữa những cố vấn và nhân vật mà ông có thể nghe theo bất cứ lúc nào thì lại khó để dự đoán. Trung Quốc cho rằng ông Navarro và có thể là Lighthizer coi sự chia rẽ về kinh tế không phải là rủi ro, mà chính là mục tiêu của chiến tranh thương mại.
Về phần mình, Trung Quốc không có được lợi ích, mà thậm chí là hứng chịu sự bất lợi trong tình trạng chia rẽ. Huawei và những "gã khổng lồ" công nghệ khác của Trung Quốc phụ thuộc vào các nhà sản xuất Mỹ để nhập khẩu chip chất lượng cao và các thành phần khác cho 5G. Điển hình là sự trừng phạt của Mỹ với Huawei, họ đã phải tuyên bố rằng công ty đang ở trong thời khắc "sống còn".
Cũng như những người có quan điểm cứng rắn trong chính quyền, ông Tập có một cái nhìn xa về chiến tranh thương mại. Những trang tin ở Trung Quốc cho biết ông nói rằng khi Trung Quốc trỗi dậy, họ phải mất đến 30 năm chịu đựng sự "ngăn chặn và khiêu khích" của Mỹ và đến năm 2049 thì Trung Quốc sẽ vượt qua Mỹ cả về sức mạnh kinh tế lẫn quân sự.
Để đạt được mục tiêu đó, Trung Quốc từ lâu đã nỗ lực đa dạng hoá thị trường, nguồn năng lượng, nguyên liệu thô và mục tiêu đầu tư, khi họ hoạt động theo hướng tự cung tự cấp trong công nghệ và sản xuất tiên tiến. Xảy ra chiến tranh thương mại hay không, có phải chịu sự chia rẽ hay không, thì Trung Quốc vẫn đang trên con đường đi đến sự độc lập về kinh tế, tách rời khỏi Mỹ.