SOHA NEWS
“Em bảo anh đi đi
Sao anh không đứng lại
Em bảo anh đừng đợi
Sao anh vội về ngay…
Lời nói gió thoảng bay
Đôi mắt huyền đẫm lệ
Sao mà anh ngốc thế
Chẳng nhìn vào mắt em!”
Đây là một bài thơ đã quá nổi tiếng. Người ta có thể đọc nó làu làu. Nhạc sĩ Vũ Thành An thậm chí đã phổ nó thành “Bài không tên số 50”, Duy Quang và Trần Thu Hà đã thâu nó vào đĩa hát, nam thanh nữ tú vào thuở chưa có Internet đã chép vào sổ thơ, rồi chép tặng cho nhau. Vậy mà đến tận bây giờ, người ta lại chẳng tỏ tường gốc tích của bài thơ đó.
Giọng điệu của bài thơ rõ ràng là nữ. Ấy vậy mà một thời gian, người ta vẫn gán ghép nó cho những nhà thơ nam như Evgueni Evtushenko hay lạ lùng hơn, Aleksandr Sergeyevich Pushkin. Sau một hồi tra cứu, người viết đã có thể xác nhận bài thơ này là của Silva Kaputikian, một nữ thi sĩ người Armenia rất nổi tiếng ở nước bà.
thơ Silva Kaputikian
Bà Silva Kaputikian sinh ngày 5/1/1919 trong một gia đình giáo viên. Bà bắt đầu in thơ từ năm 1933 và là tác giả của hơn 60 tập sách/thơ, được xuất bản bởi tiếng Nga lẫn Armenia. Thơ bà từng được dịch ra nhiều thứ tiếng trên thế giới.
Tháng 2/1988, khi tiếp bà tại điện Kremlin, Tổng thống Liên Xô Mikhail Gorbachev nồng nhiệt thừa nhận vợ mình, bà Raisa, cực kỳ mê thơ của bà. Thơ của Silva Kaputikian được đưa vào chương trình giáo dục tại Armenia. Ở thành phố Yerevan, nơi bà sinh ra, có trường học và đường mang tên bà.
Ngay đầu năm nay thôi, để ghi nhận những thành tựu của bà trong văn chương lẫn xã hội, Armenia đã phát hành con tem có hình bà. Trong hàng trăm bài thơ của bà, có bài thơ “bí ẩn” mà chúng ta đang nói đến, nhan đề: “Em bảo anh: Đi đi”
Bài thơ ấy, nguyên gốc tiếng Nga như sau:
"Да, я сказала: “Уходи”
Да, я сказала: “Уходи.” –
Но почему ты не остался?
Сказала я: “Прощай, не жди”, –
Но как же ты со мной расстался?
Моим словам наперекор,
Глаза мне застилали слезы.
Зачем доверился словам?
Зачем глазам не доверялся?".
Dịch Nghĩa:
"Vâng, em bảo: "Đi chỗ khác đi"
Nhưng sao anh không ở lại?
Em nói: "Tạm biệt, đừng chờ đợi"
Nhưng tại sao anh chia tay?
Trái ngược lời nói của em
Mắt em đầy nước mắt.
Tại sao anh tin lời em nói?
Tại sao anh không tin đôi mắt em?".
Và có rất nhiều bản dịch cho bài thơ này, với nguồn gốc và xác nhận rõ ràng của dịch giả. Ví dụ như bản dịch dưới đây của Nguyễn Viết Thắng, một dịch giả người Hà Tĩnh chuyên dịch thơ Nga.
"EM BẢO ANH ĐI ĐI
Em bảo anh: “Đi đi!”
Sao anh không ở lại?
Em bảo anh: “Đừng đợi!”
Sao anh lại ra đi?
Những lời em trái ngược
Mắt em lệ đầy vơi
Tại sao anh tin lời?
Sao không nhìn đôi mắt?
Một bản dịch khác, của Thái Bá Tân, như sau:
Em bảo anh: Đi đi!
Sao anh không đứng lại?
Em bảo: Thôi, ích gì...
Ai ngờ anh xa mãi.
Đôi mắt em, lặng im.
Nhưng mắt em nói thật.
Sao anh tin lời em,
Mà không tin đôi mắt?".
Một bản dịch khác, của Huyền Anh:
"Em bảo: anh đi đi!
Sao anh không ở lại ?
Em bảo: đợi chờ chi!
Sao anh xa em mãi ?
Lời em buông cứng cỏi,
Lệ em trào mắt đen.
Sao anh tin lời nói,
Mà không nhìn mắt em?".
Đọc một loạt 3 bản dịch vừa nêu, có lẽ bạn đọc cũng đồng ý: bản dịch đầu tiên của dịch giả “bí ẩn” vẫn hay nhất. Nó toát ra được nét đáng yêu cực kỳ nữ tính. Đặc biệt là ở 4 câu sau:
“Lời nói gió thoảng bay
Đôi mắt huyền đẫm lệ
Sao mà anh ngốc thế
Chẳng nhìn vào mắt em!”.
Chữ “ngốc” không có trong bản gốc, mà là một sáng tạo của dịch giả. Sự sáng tạo này, tùy bạn theo trường phái dịch thuật nào, mà thích hay không thích. Nhưng rõ ràng khi đặt vào toàn bài, nó lại rất đắt, bởi nó là lời mắng yêu, rất phù hợp với không khí toàn bài thơ.
“Bài không tên số 50” của nhạc sĩ Vũ Thành An đã lấy hoàn toàn bản dịch này. Sau đó, Vũ Thành An còn viết thêm vài khổ cho bài nhạc dày dặn hơn. Điều lạ lùng là chính nhạc sĩ cũng không biết bài thơ đó của ai. Sách Tình khúc Vũ Thành An (NXB Văn Hóa – Văn Nghệ TP.HCM, in năm 2015) có lời nói đầu của ban biên soạn: "Tuyển tập được xuất bản tuyệt đối trung thành với ấn bản do chính tác giả ký âm và ghi lời hát".
Khi tìm đến “Bài không tên số 50”, chúng ta thấy sách ghi: “Cảm hứng từ một câu thơ vô danh”. Nghĩa là vào thời cũ Vũ Thành An phổ nhạc, bài thơ này đã nổi tiếng lắm rồi, một sự nổi tiếng bí ẩn vì chả ai biết tác giả của nó là ai.
Tạp chí Kiến Thức Ngày Nay 974 (1-9-2017) có một bài viết rất đáng chú ý của tác giả Phan Xi Păng. Theo tác giả, bài thơ bí ẩn kia không chỉ được Vũ Thành An soạn thành ca khúc, mà còn được nhạc sĩ Văn Ký viết thành một ca khúc khác. Văn Ký là tác giả của nhiều ca khúc như Bài ca hy vọng, Nha Trang mùa thu lại về, Hạ Long chiều tím, Trời Hà Nội xanh… Tác giả khẳng định ông Văn Ký đã nói với mình như sau:
- Phanxipăng à, ca khúc Sao mà anh ngốc thế! do tôi soạn năm 1993, phổ thơ Kaputikyan, bản Việt dịch của Hồ Ngọc Đại đấy.
Hồ Ngọc Đại ở đây chính là vị Giáo sư đã nổi tiếng như cồn sau cuộc tranh luận tốn nhiều giấy mực về công nghệ giáo dục hồi năm ngoái. Để chứng minh cho luận điểm của mình, tác giả Phanxipăng còn cẩn thận chụp lại một trang trong cuốn Tuyển tập ca khúc Bài ca hy vọng (NXB Hà Nội, 2015) của Văn Ký. Trang ấy ghi lại bản nhạc rất rõ ràng: “Thơ: KAPUXTIAN. Dịch thơ: Hồ Ngọc Đại”
Nhưng hôm qua, tôi gọi điện trực tiếp cho giáo sư Hồ Ngọc Đại, ông khẳng định mình chưa từng dịch một bài thơ nào như thế. Ông cũng bảo mình chưa nghe đến tên nhà thơ người Armenia lần nào!
Lại có nguồn bảo người dịch bài thơ trên là Xuân Diệu. Tôi càng cảm thấy lạ, bởi vì một cái tên lừng lẫy như Xuân Diệu, bài thơ vừa dịch thì đương thời đã lập tức “viral” như thế, sao người ta có thể tự dưng bỏ mất cái tên của ông ở phần dịch thơ được.
Vậy rốt cục, dịch phẩm tuyệt vời của bài thơ “Em bảo anh đi đi” rốt cục là ai? Tại sao nó lại có một đời sống dai dẳng mà rất ít người biết về nó? Đấy là một dịch giả tài tử nào đó dịch rồi quên ghi tên, hay của một văn nhân nổi tiếng nào mà tên dịch giả đã bị rơi rụng theo thời gian?
Nhưng chí ít chúng ta cũng đã biết được: tác giả của nó là một nhà thơ nữ, lừng danh người Armenia. Và nó đã nói lên thuộc tính muôn đời của phái nữ khi yêu: Nói vậy chứ… không phải vậy!