Trước đây, con người từng quan niệm rằng cát là thứ nguyên liệu dồi dào, vô tận, "ở đâu cũng có". Tuy nhiên, thực chất, nguồn tài nguyên cát trên thế giới cũng có giới hạn nhất định.
Nhận ra sự thật trên, nhiều quốc gia, đặc biệt là Trung Quốc, đã nhanh chóng tăng cường khai thác cát tại nhiều khu vực trên thế giới. Theo Quartz, "cơn đói" cát này đã và đang đe dọa nguồn dự trữ tài nguyên cát quý giá nhất trên thế giới: các bãi biển nguyên sơ.
"Cơn đói" cát của Trung Quốc
Cộng đồng người Nagonha ở phía Bắc Mozambique cư trú trên một cồn cát cao, với một bên cồn cát là cây cỏ tươi tốt, và bên còn lại trải dài ra biển Ấn Độ Dương xanh biếc.
Lẽ ra cảnh vật nguyên sơ ấy phải được ngành du lịch đang phát triển của Mozambique tận dụng và phát huy, nhưng công ty khai thác của Trung Quốc đã và đang phá hủy nó, cùng với đó là cuộc sống của những người dân bản địa.
Tổ chức Ân xá Quốc tế đã tới thăm cộng đồng người Nagonha ở Mozambique 4 lần kể từ năm 2015, thời điểm trận lũ lớn kỉ lục phá hủy ngôi làng của họ. Ngay cả những lão niên trong làng cũng chưa từng trải qua trận lũ nào khủng khiếp như vậy.
Những cư dân bản địa đã cáo buộc các hoạt động của công ty Khai thác Haiyu (Trung Quốc) gây nhiều ảnh hưởng tiêu cực đến cuộc sống của họ, tổ chức Ân xá Quốc tế cho biết.
Một khu vực bị phá hủy. Ảnh: Tổ chức Ân xá Quốc tế.
"Người Trung Quốc phải đền bù cho những tổn thất của chúng tôi, bởi máy móc của họ đã chặn hết các kênh dẫn nước từ đầm phá ra biển", ông Tola, một ngư dân địa phương bất bình. Trận lũ lụt đã cuốn trôi toàn bộ đồ nghề đánh cá của ông, tuy giá trị của chúng chỉ vỏn vẹn 115 USD, nhưng ông đã phải dành dụm cả năm trời để mua được chúng.
"Nhà tôi ở ngay chỗ con suối kia", ông Roma, một cư dân bản địa cho biết. Ông đã mất đi căn nhà và toàn bộ tài sản trong trận lũ kỉ lục. "Chúng tôi đã phải bất lực đứng nhìn cả căn nhà bị cuốn theo dòng nước. Thậm chí tôi còn bật khóc [khi chứng kiến cảnh tượng ấy]", ông nói.
Toàn bộ ngôi làng của người Nagonha vốn đã rất mong manh trước những tác động bên ngoài. Ảnh: Tổ chức Ân xá Quốc tế.
Chính phủ Mozambique chấp nhận hy sinh vì lợi ích kinh tế?
Cộng đồng nhỏ Nagonha, với số cư dân 1.329 người, vốn đã rất mong manh trước những tác động bên ngoài. "Nhà ở" của họ chỉ là 236 căn lều gỗ nhỏ được dựng trên cồn cát nằm giữa eo biển Mozambique tại Ấn Độ Dương và một chiếc đầm phá. Nagonha thiếu các dịch vụ cơ bản như điện và nước.
Tuy nhiên, đây không phải là điều hiếm thấy ở Mozambique. Đất nước này vẫn đang nỗ lực tái thiết kể từ sau cuộc nội chiến kéo dài hai thập kỷ, kết thúc hồi năm 1992.
Chính những yếu tố trên lại càng khiến cộng đồng này dễ tổn thương hơn trước quyết định dễ dàng chấp nhận nguồn vốn đầu tư Trung Quốc của chính phủ Mozambique. Trong khoảng 10 năm qua, chính phủ nước này đã khuyến khích các hoạt động khai thác có sự tham gia của nước ngoài để thúc đẩy kinh tế phát triển.
Công ty Khai thác Haiyu được thành lập tại tỉnh Hải Nam của Trung Quốc vào năm 2010, và bắt đầu đặt chân vào thị trường Mozambique năm 2011 trong vai trò công ty liên kết với một công ty khai thác của châu Phi. Haiyu là một công ty con của Tập đoàn Jinan Yuxiao, hiện nay là nhà sản xuất khoáng Uhligite (loại khoáng có trong cát) lớn nhất của Trung Quốc.
Các loại khoáng vật có trong cát là nhiên liệu phổ biến để sản xuất xi măng, vữa, ngói, gạch, thủy tinh, các chất kết dính và đồ gốm. Với tốc độ phát triển chóng mặt của các thành phố lớn, Trung Quốc đã trở thành nhà tiêu thụ xi măng và cát lớn nhất trên thế giới.
Khu dân cư mới. Ảnh: Tổ chức Ân xá Quốc tế.
Ban đầu, cộng đồng người Nagonha cũng đã hào hứng và chào đón sự xuất hiện của công ty khai thác Trung Quốc. Những người dân bản địa cho biết họ đã hy vọng điều đó sẽ tạo công ăn việc làm và phát triển cơ sở hạ tầng tại địa phương, nhưng cho tới nay, các hoạt động khai thác chỉ đem lại cho họ toàn tổn thất.
Theo các hình ảnh vệ tinh của Tổ chức Ân xá Quốc tế, hiện nay mỏ cát phục vụ hoạt động khai thác của công ty Haiyu bao phủ khoảng 280.000 m2 diện tích đất ngập nước, chặn các kênh nối từ đầm phá với các đại dương, và thay đổi dòng chảy từ nguồn nước ngọt.
Tuy nhiên, công ty Haiyu đã bác bỏ các cáo buộc sai phạm, và đổ lỗi cho... tự nhiên. Công ty này khẳng định đó là điều con người không thể kiểm soát được, và đã từ chối đền bù cho những người dân địa phương phải chịu nhiều thiệt hại, thậm chí mất nhà cửa, trong thời gian qua.
Bên cạnh đó, chính phủ Trung Quốc cũng phản đối những thông tin được đưa ra trong báo cáo của tổ chức Ân xá Quốc tế, đồng thời chỉ trích tổ chức phi chính phủ này có thành kiến đối với Trung Quốc.
Sau báo cáo ban đầu của tổ chức Ân xá Quốc tế, chính phủ Mozambique đã đình chỉ hoạt động khai thác cát trong khu vực. Tuy nhiên, vài tuần trước, khi đại diện của tổ chức này trở lại địa bàn của cộng đồng người Nagonha, hoạt động khai thác cát đã được khôi phục lại như bình thường, trang Quartz cho biết.
Còn đối với những lời khiếu nại của người dân bản địa, thì chính phủ Mozambique đã đưa ra phương án di chuyển những người muốn tái định cư ở một địa điểm khác. Rất nhiều người trong cộng đồng Nagonha đã thuận theo phương án của chính phủ, và hiện nay chỉ còn một số ít người dân lựa chọn ở lại để đấu tranh cho quyền lợi của mình.