Cuối năm 2019, Tổng cục Thể dục Thể thao (Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch) phát động cuộc thi thiết kế linh vật và logo cho SEA Games 31 diễn ra tại Việt Nam. Thời điểm này, ông Ngô Xuân Khôi, 61 tuổi, Hà Nội, rất hào hứng. Ông không kỳ vọng đạt giải, bởi đây là sân chơi cho họa sĩ trẻ. Nhưng với tư cách là một công dân, một họa sĩ, ông nghĩ rằng phải có trách nhiệm tham gia.
Clip: Gặp gỡ "cha đẻ" linh vật SEA Games 31 - biểu tượng sao la
Vượt qua gần 600 "đối thủ", sao la trở thành linh vật SEA Games 31
Họa sĩ Ngô Xuân Khôi
Họa sĩ trưởng tại Nhà xuất bản Phụ nữ Việt Nam
Sinh năm: 1961
Quê quán: TP. Vinh, tỉnh Nghệ An, sống tại Hà Nội.
Năm 1991, ông tốt nghiệp ngành Hội họa hoành tráng, Đại học Mỹ thuật Công nghiệp Hà Nội.
Một trong những họa sĩ vẽ minh họa và thiết kế bìa sách uy tín hàng đầu Việt Nam.
"Cha đẻ" của linh vật sao la
Khi lên ý tưởng linh vật SEA Games 31, họa sĩ Ngô Xuân Khôi từng nghĩ nhiều đến các con vật quen thuộc trong cuộc sống người dân Việt Nam, hoặc một số loài động vật quý hiếm như sếu đầu đỏ hay voọc quần đùi trắng.
Có lần, ông Khôi chợt nhớ đã từng đọc một bài báo viết rằng năm 1992, Việt Nam đã phát hiện loài vật lần đầu tiên trên thế giới tại Vườn Quốc gia Vũ Quang, tỉnh Hà Tĩnh, tên sao la. Đây là một sự kiện "chấn động thế giới", vì giới khoa học nhận định việc tìm thấy một loài thú lớn vào cuối thế kỷ 20 là "chuyện khó có thể xảy ra".
Ông bắt đầu tìm hiểu sao la, vốn có những đặc điểm vừa giống hươu, nai, dê, nhưng cũng rất khác biệt với cặp sừng dài và đốm trắng hai bên má.
"Tôi tra cứu và nghiên cứu nhiều, nhận ra con vật này thật thú vị và đặc biệt", ông Khôi thốt lên.
Nam họa sĩ trăn trở, tại sao Việt Nam có loài vật quý hiếm như thế mà không nhân cơ hội này để quảng bá với bạn bè quốc tế, nói với họ rằng Việt Nam là một đất nước giàu về thiên nhiên, đa dạng sinh học. Hơn hết, ông muốn lan tỏa ý thức bảo vệ động vật quý hiếm thông qua Đại hội Thể thao Đông Nam Á 2021 ở Việt Nam.
"Vậy là, tôi quyết định thiết kế sao la cho bài dự thi linh vật SEA Games 31", ông nói.
Họa sĩ Ngô Xuân Khôi có 2 tuần để hoàn thiện bài dự thi, từ nghiên cứu, đọc tài liệu, tìm hình ảnh, đến phác thảo chì, chọn màu sắc, đồ họa máy tính, đảm bảo theo các tiêu chí và yêu cầu kỹ thuật của Ban tổ chức.
Ông suy nghĩ nhiều về tạo hình linh vật sao cho không bị lai căng, không giống với hoạt hình Disney, tranh manga Nhật Bản, chibi Hàn Quốc hay cách vẽ của Nga. Ông kì vọng biểu tượng sao la ngoài mang đặc trưng vốn có, còn được thổi hồn văn hóa Việt.
"Cuối cùng, tôi chọn cách vẽ sao la bình dị, gần gũi, giống nhân vật trong nghệ thuật múa rối nước. Bởi đây là loài vật còn mới mẻ, rất cần những yếu tố thân quen với cuộc sống người dân", ông nói.
Họa sĩ Ngô Xuân Khôi bên bản thiết kế linh vật SEA Games 31, hình tượng sao la
Quá trình "trưởng thành" của linh vật SEA Games - sao la
Họa sĩ Ngô Xuân Khôi miêu tả sao la mặc trang phục giống nông dân nhưng có nét của môn võ truyền thống thông qua đai thắt lưng. Màu nâu của đất, vàng của lúa, xanh non của lá mạ, đỏ của sự may mắn, hài hòa với nhau tạo thành gam màu ấm áp, tươi sáng và lạc quan.
Hai mươi ngày sau khi gửi bài dự thi, ông Khôi nhận được văn bản của Ban tổ chức, thông báo sao la cùng hai "người bạn" là nghê cười và hổ, đã "đánh bại" gần 600 bài dự thi khác, để vào vòng chung khảo.
Các họa sĩ tiếp tục chỉnh sửa tác phẩm nhiều lần, theo góp ý của Hội đồng giám khảo. Có lúc, sao la được thiết kế hơi thấp, béo. Cũng có ý kiến đề nghị làm sao để linh vật ngộ nghĩnh, vui tươi như nhân vật Pikachu hay hay chú mèo máy Doraemon. Sau cùng, hình tượng sao la được thiết kế cao, thanh thoát, đứng thẳng, tay giơ hình chữ V.
Các thành viên của Ban Tổ chức đã thảo luận qua nhiều phiên làm việc về ý nghĩa cũng như tính thẩm mỹ của từng linh vật. Kết quả, tác phẩm sao la của tác giả Ngô Xuân Khôi được chấm Giải Nhất, đảm bảo đủ các tiêu chí về bố cục, tính thẩm mỹ và ý nghĩa, chính thức trở thành linh vật của SEA Games 31.
Bà Lê Thị Hoàng Yến, Phó Tổng Cục trưởng Tổng cục Thể dục Thể Thao cho biết, sao la được xếp hạng bảo tồn nguy cấp trong sách đỏ Việt Nam. Linh vật này sẽ giúp bạn bè trong khu vực và quốc tế biết thêm những giá trị đặc biệt mà thiên nhiên đã ban tặng cho Việt Nam.
"Hình tượng sao la gợi lên sự thân thiện, nhanh nhẹn, hoạt bát phù hợp với tính chất, hoạt động thể thao", bà Yến nói.
Nhận tin "đứa con tinh thần" được chọn làm linh vật SEA Games 31, họa sĩ Ngô Xuân Khôi nói rất xúc động vì sao la đã trải qua sự chờ đợi hơn một năm, nhiều cảm xúc vui buồn lẫn lộn và cả những thăng trầm. Quãng thời gian này có nhiều luồng dư luận, tranh cãi, tưởng chừng như cuộc thi không có hồi kết.
"Chính sao la đã dần khẳng định sự đúng đắn khi được chọn làm linh vật SEA Games. Đây là loài vật quý hiếm, bí ẩn, lầm lũi và lặng lẽ dọc dãy Trường Sơn, không ngờ có ngày được đón nhận và quan tâm nhiều như thế", ông Khôi nói.
Ông Khôi xúc động và tự hào khi sao la được chọn làm linh vật SEA Games 31
Sao la sẽ theo chân các VĐV về từng quốc gia, để lại kỷ niệm đẹp trong lòng họ
Các môn thể thao trong khuôn khổ SEA Games 31 được tổ chức tại 12 tỉnh, thành của Việt Nam. Hình ảnh sao la bởi thế xuất hiện khắp các đường phố với nhiều màu sắc, chất liệu, kích cỡ khác nhau.
Mạng xã hội xuất hiện nhiều ý kiến trái chiều, nhưng họa sĩ Ngô Xuân Khôi đón nhận một cách bình thản. Ông thấu hiểu phản ứng của người dân bởi sao la từ trước đến nay ít được biết đến.
Về ý kiến tại sao không giữ hình ảnh linh vật trâu vàng từng gây vang dội mùa SEA Games năm 2003, ông Khôi cho hay "Việt Nam có nhiều thứ để lựa chọn, tại sao phải chọn đi chọn lại trâu vàng? Hơn nữa, trâu không phải là loài vật đặc trưng duy nhất của Việt Nam".
"Con trâu đã hoàn thành sứ mệnh ở kỳ SEA Games 22. Bây giờ, chúng ta phải tìm một hình ảnh mới. Dẫu biết sao la chưa thân quen với người dân, nhưng nó là loài vật đặc biệt, để lại dấu ấn khác lạ", ông nhấn mạnh.
Sao la xuất hiện khắp đường phố Hà Nội
Thú nhồi bông sao la trên tay nữ vận động viên Tô Thị Trang - người "mở hàng" huy chương vàng SEA Games 31 cho đội tuyển Việt Nam
Họa sĩ Ngô Xuân Khôi vui mừng và hạnh phúc khi hình ảnh sao la ngày càng được lan tỏa trong hai năm qua. Người dân bắt đầu tìm kiếm và nhận biết, hình thành ý thức bảo tồn loài thú quý hiếm này.
Một nhân viên truyền thông của Tổ chức Bảo vệ động vật quý hiếm Việt Nam (WWF) Việt Nam từng nói với ông Khôi rằng, họ mất chục năm tuyên truyền, vận động cộng đồng nâng cao ý thức bảo tồn sao la, nhưng không hiệu quả, không lan tỏa nhanh và rộng rãi như những ngày gần đây loài vật được chọn làm biểu tượng của Đại hội Thể thao Đông Nam Á.
Ông tâm đắc nhất khi đã vô tình đóng góp công sức nhỏ trong hành trình nâng cao ý thức cộng đồng gìn giữ và bảo tồn động vật quý hiếm ở Việt Nam.
"Từ chỗ bị nghi ngờ, đắn đo và phản biện, tôi hạnh phúc khi biểu tượng sao la được quan tâm nhiều hơn. Loài vật này sẽ theo chân các vận động viên về từng quốc gia, để lại kỷ niệm đẹp trong lòng họ", "cha đẻ" linh vật sao la bày tỏ.
Họa sĩ kỳ vọng, sao la sẽ tiếp lửa, tăng thêm sức mạnh, niềm tự hào và động lực cho các vận động viên chủ nhà thi đấu thăng hoa, đạt thành tích cao, mang vinh quang về cho đất nước.
Còn với bạn bè quốc tế, ông muốn gửi thông điệp: chú sao la khỏe mạnh, tự tin, rất vui là đại diện cho một Việt Nam giàu đẹp, đa dạng sinh học, thân thiện và hiếu khách.
Sao la xuất hiện ở Hà Nội và 11 tỉnh, thành khác có môn thi đấu trong khuôn khổ SEA Games
Sao la - loài thú bí ẩn nhất thế giới, 3 lần xuất hiện trong tự nhiên tại Việt Nam
Theo Tổ chức Bảo vệ động vật quý hiếm Việt Nam (WWF) Việt Nam, sao la được mệnh danh là "Kỳ lân châu Á", một trong những loài thú lớn đặc hữu có nguy cơ tuyệt chủng cao nhất trên thế giới.
Đến nay chưa có nhà sinh vật học nào từng nhìn thấy sao la ngoài tự nhiên. Những hình ảnh hoang dã hiếm hoi của loài này có được là nhờ vào hệ thống bẫy ảnh do các nhà bảo tồn thiết lập trong các khu rừng tại Lào và Việt Nam.
Chân dung một chú sao la (Ảnh: WWF Việt Nam)
Sao la có tên khoa học là Pseudoryx nghetinhensis, dài khoảng 1,3 đến 1,5m, cao 90cm và có trọng lượng khoảng 100kg. Da màu nâu sẫm, trên mỗi móng có một đốm trắng. Sừng sao la dài và mảnh dẻ, hướng thẳng về phía sau và có thể dài đến 51cm.
30 năm qua, sao la chỉ mới 3 lần hiếm hoi xuất hiện trong tự nhiên tại Việt Nam. Sao la được phát hiện lần đầu tiên trên thế giới tại Việt Nam vào tháng 5/1992 trong một chuyến khảo sát được Bộ Lâm nghiệp Việt Nam và WWF tiến hành trong Vườn quốc gia Vũ Quang (tỉnh Hà Tĩnh).
Sau đó, các nhà khoa học đã tiếp tục tìm kiếm và phát hiện thêm 20 con sao la, cũng trong năm 1992. Sao la cũng được tìm thấy ở các nơi khác trong phạm vi của rừng Trường Sơn thuộc các tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh, Thừa Thiên-Huế, Quảng Nam và nhiều tỉnh thuộc Lào.
Tháng 10/1998, một lần nữa, các nhà khoa học đã chụp ảnh được sao la trong tự nhiên, tại Vườn quốc gia Pù Mát, tỉnh Nghệ An.
Ngày 7/9/2013, sau 15 năm biệt tăm ở Việt Nam, hình ảnh sao la trong tự nhiên đã được ghi nhận ở Quảng Nam, thông qua máy ảnh của WWF và Chi cục Kiểm lâm tỉnh.
Sau 15 năm, hình ảnh sao la được ghi nhận ở Quảng Nam (Ảnh: WWF Việt Nam)
Vì ít khi được quan sát nên khoa học không biết nhiều về tập quán sinh sống của sao la. Nhân khi tìm được xác chết của một con sao la lớn vào năm 1996, có độ tuổi dự đoán khoảng 8 đến 9 tuổi, khoa học có thể xác định rằng thời gian sinh đẻ của sao la là khoảng tháng 5 sang đầu tháng 6.
Sao la được xếp hạng ở mức cực kỳ nguy cấp trong Sách đỏ của IUCN (Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế) và là bước cuối cùng trước mức tuyệt chủng. Loài vật này thường bị mắc vào bẫy dây, loại bẫy có thể bắt bất kỳ động vật nào không may mắc phải.
Tháng 4/2011, Khu Bảo tồn Thiên nhiên Sao la (Saola Nature Reserve) rộng 160km2 được thành lập ở Quảng Nam, mở rộng hành lang sinh thái nối liền Việt Nam và Lào.