Nếu có ai hỏi về một món ăn dân dã và khó tìm nhất xứ Huế thì chắc chắn câu trả lời chính là món bánh đúc mật lá bồng bồng. Cũng bởi giờ đây, chỉ có duy nhất gánh hàng của mệ Trần Thị Gái là còn bán món ăn này.
Và cũng hiếm có cụ bà nào lại gây thương nhớ như mệ Gái, cứ đến những ngày giáp Tết, người ta lại thắc mắc: "Năm ni chộ mệ chưa?" (Năm nay chưa gặp mẹ nhỉ?). Lý do là vì người ta nhớ món bánh xanh mướt, mềm mại được gói trong miếng lá chuối cũng xanh tươi, cùng với đó là hũ mật đường sánh quyện chỉ được bán trong một vài tháng trong năm.
Mệ Gái bán hàng rong nên việc du khách bắt gặp gánh hàng của mệ phụ thuộc nhiều vào cái duyên. Thế nhưng với kinh nghiệm cũng những khách quen, cứ lần ngược theo lộ trình bà đi bán thì có thể gặp được. Khoảng 7h sáng, cụ bắt đầu đi từ nhà ở làng Lang Xá Cồn dọc lên đường Hoàng Quốc Việt, Trường Chinh rồi qua Bà Triệu. Nếu bánh hết dọc đường thì bà về sớm, còn nếu chưa hết thì bà sẽ nán lại cổng chùa Xuân Phú ở số 189 Bà Triệu đến giữa trưa.
Gánh hàng của mệ khá đơn giản: một bên là mẹt bánh đúc và lá chuối xanh mơn mởn, bên còn lại đựng mẹt xếp nồi mật đường, dao tre, đĩa sứ và ít trầu cau để bà nhai. Dưới 2 cái mẹt là 2 cái thúng cạn đựng ghế nhựa cho khách ngồi.
Mở lớp lá chuối ra là lớp bánh đúc xanh mềm mịn màng hiện diện. Bà cụ đưa con dao nhỏ cắt từng lát hẹp và dài rồi cắt nhỏ thành những miếng bánh hình con thoi to bằng ngón tay cái. Với khách mua mang về, bánh sẽ được gói trong lá chuối kèm với một hộp mật đường thơm ngọt.
Với khách ăn tại quán, mệ Gái sẽ xếp bánh lên đĩa sứ rồi rưới mật lên trên, kèm theo đó là một cái dao tre nho nhỏ. Dao tre vừa dùng để xắt nhỏ miếng bánh vừa để xiên bánh ăn.
Ở Huế, gánh bánh đúc mật của mệ Gái thường xuất hiện từ 23 tháng Chạp đến tháng 2 Âm lịch, đôi khi bán kéo dài đến tháng 5 Âm lịch. Người Huế thường mua bánh đúc mật vào dịp đầu năm để ăn lấy may vì màu bánh xanh tươi và hương vị thì ngọt ngào. Bánh cũng được người dân dùng để cúng lễ vào những dịp như ngày rằm, cúng Ông Công Ông Táo, Giao thừa, Tết Đoan Ngọ,…
Gánh bánh đúc mật của mệ Gái xuất hiện theo mùa khi lá bồng bồng mọc xanh um ở vùng quê quanh làng Chuồn, làng Lại Thế hay làng Diên Đại. Lá bồng bồng non nhuộm màu xanh tự nhiên cho bánh. Theo kinh nghiệm của mệ Gái, lá bồng bồng mọc trong bụi rậm và có màu xanh tươi thì làm bánh mới đẹp. Khi nắng mùa hè đến, lá bồng bồng cháy vàng, không còn màu đẹp nữa. Dùng lá bồng bồng kết hợp với lá dứa thơm thì bánh ngon hơn, nếu thay bằng các loại lá khác sẽ hăng hôi, khó ăn.
Bánh đúc có màu xanh mướt và thơm ngon cũng là vì mệ Gái dùng tay để giã lá bồng bồng và lá dứa. Sau đó vắt lấy nước pha vào bột gạo đã xay nhuyễn. Giã lá cần rất nhiều sức, thế nhưng cụ bà 80 tuổi vẫn chỉ giã thủ công bằng chày và cối, không dùng máy xay. Mệ phải vừa giã liên tục vừa trở lá đều tay không ngưng nghỉ. Nếu nghỉ giữa chừng thì lá sẽ bị ôi.
Khi thưởng thức, bánh đúc mật lá bồng bồng phải chấm với mật mía vừa ngọt vừa thơm. Khi xưa, mệ Gái làm mật từ thứ mật mía mua ở làng Văn Xá cách trung tâm TP Huế chừng 12 km về phía bắc. Mật được nấu lên và thêm một ít nước cốt chanh cho thơm. Giờ đây, Văn Xá không còn sản xuất mật mía nên bà dùng đường cát trắng để nấu mật.
Nếu có dịp du lịch Huế vào những tháng đầu năm, du khách đừng quên tìm đến gánh bánh đúc mật lá bồng bồng duy nhất còn sót lại này. Chỉ với 15.000 – 20.000 đồng, bạn đã có trong tay món ăn bình dị nhưng không kém phần thanh tao của miền đất Cố đô.