Rooppur ở cực tây Bangladesh có vẻ là một nơi không liên quan gì đối với nước Nga. Tuy nhiên, tại vùng đất cách thủ đô Dhaka 160km về phía tây bắc trên bờ sông Hằng này, các biển hiệu cửa hàng đều được viết bằng tiếng Nga.
Lời giải thích nằm cách đó vài km, nơi Rosatom, "gã khổng lồ hạt nhân" do nhà nước Nga sở hữu, đang xây dựng nhà máy điện hạt nhân đầu tiên tại Bangladesh. Với chi phí ước tính 12,65 tỷ USD, Nhà máy điện hạt nhân Rooppur (hay Rooppur 1) là một trong những dự án cơ sở hạ tầng lớn nhất từ trước đến nay tại quốc gia có 174,7 triệu người này (năm 2025).
Hình ảnh Nhà máy điện hạt nhân Rooppur (hay Rooppur 1) tại Bangladesh. Ảnh: Plenglish
"Với mục tiêu đưa thị phần điện năng do năng lượng hạt nhân tạo ra của Bangladesh từ mức 0 lên 10% trong vòng chưa đầy 10 năm, Rosatom đang thực hiện công việc tuyệt vời" - Sama Bilbao y León, Tổng giám đốc Hiệp hội Hạt nhân Thế giới (WNA) cho biết.
Chính phủ Bangladesh cho biết nhà máy điện hạt nhân 2.400 Megawatts, dự kiến sẽ đi vào hoạt động trong năm 2025, sẽ giải quyết tình trạng thiếu điện và mất điện đang làm tê liệt nền kinh tế đang phát triển nhanh chóng của Bangladesh, bao gồm cả lĩnh vực xuất khẩu hàng may mặc đứng hàng top đầu thế giới.
Nhưng đối với Moscow, dự án này phục vụ một mục đích sâu xa khác: Gắn kết hai quốc gia lại với nhau trong nhiều thập kỷ và mở rộng ảnh hưởng của Điện Kremlin tại Bangladesh, giống như đã làm với các quốc gia khác không có năng lực hạt nhân của riêng mình. Nói cách khác, Rooppur 1 đã mang lại cho Moscow một chỗ đứng vô giá.
Thời thế đổi thay
Trong suốt hơn hai thập kỷ cầm quyền của Tổng thống Vladimir Putin, khí đốt và dầu mỏ là công cụ "mặc cả" địa chính trị quan trọng nhất của ông cho đến khi những bất ổn liên quan đến Ukraine thay đổi cục diện.
Năng lượng hạt nhân được xem là 'át chủ bài' của Nga. Ảnh: Financial Times
Việc Liên minh Châu Âu (EU) chuyển hướng khỏi năng lượng của Nga, cùng với vụ nổ đường ống Nord Stream, đã tước đi của Điện Kremlin thị trường xuất khẩu và đòn bẩy quan trọng nhất của mình.
Sau vấn đề liên quan đến Ukraine, Nga phải suy nghĩ lại về cách tiếp cận của mình đối với ngoại giao hạt nhân: Hình thành các liên minh mới với các đối tác của "phía Nam toàn cầu" - một thuật ngữ bao gồm các quốc gia phi thực dân ở châu Phi, châu Á và Mỹ Latin.
Bất chấp các lệnh trừng phạt đối với nền kinh tế của mình, cho đến nay Nga vẫn tiếp tục là nước xuất khẩu nhà máy điện hạt nhân vô song. Nga đã tăng cường vai trò của mình như một nhà cung cấp năng lượng hạt nhân quy mô toàn cầu ngay cả khi ngành dầu khí phải đối mặt với các lệnh trừng phạt nặng nề.
Hiện tại, Nga tham gia vào hơn một phần ba số lò phản ứng mới đang được xây dựng trên khắp thế giới, bao gồm cả ở Trung Quốc, Ấn Độ, Iran và Ai Cập.
Thậm chí, các mối quan hệ mà Nga xây dựng thông qua các dự án hạt nhân còn vượt xa các hợp đồng dài hạn về cung cấp khí đốt qua đường ống.
Darya Dolzikova, nghiên cứu viên chương trình chính sách hạt nhân tại Viện Royal United Services (London, Anh) cho biết: "Đây là một cam kết rất dài đối với một quốc gia để có sự hiện diện của Nga. Không chỉ là việc xây dựng thực tế. Đó là toàn bộ hệ sinh thái".
"Hệ sinh thái đó đòi hỏi thời gian và nguồn vốn rất lớn, gồm: Xây dựng nhà máy hạt nhân (mất khoảng 10 năm) - Vận hành an toàn theo tiêu chuẩn của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), với tuổi thọ của lò phản ứng lên đến 60 năm - Tháo dỡ công trình nhà máy/loại bỏ các bộ phận phóng xạ (mất thêm 10-20 năm)".
- Vladimir Slivyak, đồng chủ tịch của nhóm môi trường Ecodefense của Nga, người đã nghiên cứu ngành năng lượng hạt nhân trong nhiều thập kỷ, cho biết.
Rosatom là một phần quan trọng trong nỗ lực của Moscow nhằm củng cố quan hệ với các nước ở phía Nam toàn cầu. Trong 2 năm qua, Tổng giám đốc Rosatom Alexey Likhachev đã đến thăm các quốc gia này và ký gần 20 biên bản ghi nhớ với các quốc gia châu Phi và Mỹ Latin, bao gồm Zimbabwe, Mali, Burkina Faso và Brazil.
Tại Ghana, Nga đấu thầu xây dựng nhà máy điện hạt nhân đầu tiên của nước này, cùng với các nhà cung cấp từ Mỹ, Trung Quốc, Ấn Độ, Hàn Quốc và Pháp.
Ngoài việc xây dựng các lò phản ứng và cung cấp các đơn vị vận hành, Rosatom còn sử dụng ngoại giao mềm để tạo ảnh hưởng. Vào năm 2023, Rosatom đã bắt đầu thảo luận với Nicaragua, Uzbekistan và Tajikistan về việc thành lập các trung tâm y tế, theo báo cáo thường niên của Rosatom.
Tại Bolivia, Nga đã hoàn thành một trung tâm nghiên cứu hạt nhân vào năm 2023 và vài tháng sau đó, đã ký được một hợp đồng béo bở về khai thác lithium.
Ngay cả ở châu Âu, Nga cũng không hoàn toàn bị loại trừ. Nhà máy điện hạt nhân Paks 2.400 MW của Hungary, được trao cho Rosatom mà không có sự cạnh tranh vào năm 2014, không bị ảnh hưởng bởi những vấn đề địa chính trị.
Dự kiến nhà máy sẽ được bàn giao vào đầu những năm 2030, và lô hàng uranium được Rosatom làm giàu đầu tiên sẽ được chuyển giao cho Hungary.
"Hungary là một trong những quốc gia phụ thuộc nhiều nhất vào Rosatom. Năng lượng hạt nhân từ một nhà máy hiện có, được xây dựng theo thiết kế của Liên Xô, hiện chiếm 40% điện năng của Hungary" - Giáo sư Kacper Szulecki cho biết thêm.
Đây là ví dụ điển hình về cách thức ngoại giao hạt nhân của Nga hoạt động, quy mô toàn cầu.
Đổi lại, đối với Rosatom, các dự án nước ngoài — bao gồm xây dựng nhà máy điện hạt nhân, xuất khẩu uranium làm giàu và các sáng kiến khác — chiếm khoảng một nửa tổng doanh thu của công ty, theo các báo cáo thường niên.
Theo một bài báo được công bố năm 2023 trên tạp chí Nature Energy của Viện Quan hệ Quốc tế Na Uy, danh mục đầu tư hạt nhân ở nước ngoài ngày càng tăng của Nga [bao gồm xây dựng lò phản ứng, cung cấp nhiên liệu và các dịch vụ khác] trải dài trên 54 quốc gia.
Năm 2023, Rosatom đã kiếm được 16,2 tỷ đô la Mỹ từ các dự án này, tăng so với mức 11,8 tỷ đô la vào năm 2022. Doanh thu này đã tăng gấp đôi trong thập kỷ qua. Tuy nhiên, chi phí hoạt động và đóng góp cho nhà nước đã ngốn phần lớn thu nhập của Rosatom, đưa lợi nhuận ròng của tập đoàn lên 2-3 triệu đô la một năm.
Theo chiến lược phát triển của công ty, đến năm 2030, tổng doanh thu của Rosatom dự kiến sẽ đạt hơn 56 tỷ đô la Mỹ, gấp đôi mức hiện tại. Tài liệu nêu rõ sự tăng trưởng này chủ yếu được thúc đẩy bởi các dự án nước ngoài.
Rosatom tin rằng họ có thể chiếm được một phần đáng kể thị trường châu Phi, coi đây là "điểm tăng trưởng" cho công nghệ hạt nhân, Tổng giám đốc Rosatom Alexey Likhachev đã nói với Quốc hội Nga vào tháng 4/2024 như vậy.
Tiểu kết
Sạch. Phát thải ít carbon: Điện hạt nhân đang nổi lên là cứu cánh cho thế giới trong bối cảnh biến đổi khí hậu, nóng lên toàn cầu đang khiến nhân loại khổ sở trong những năm gần đây. Net Zero vào năm 2050 là mục tiêu khí hậu mà rất nhiều chính phủ trên thế giới đang nỗ lực đạt được.
Khi các nguồn năng lượng hóa thạch đang nung nóng bầu khí quyển, phát triển năng lượng hạt nhân vì mục đích hòa bình đang là xu hướng quốc tế.
Do đó, bất chấp những lo ngại từ sự phát triển mạnh mẽ của Rosatom, Rafael Mariano Grossi, Tổng giám đốc Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), thể hiện lập trường mềm mỏng hơn vì tổ chức này "không chính trị hóa việc sản xuất năng lượng hạt nhân".
"Nhiệm vụ của tôi là đảm bảo rằng năng lượng hạt nhân được thực hiện theo cách an toàn, hòa bình, bảo mật và không phổ biến vũ khí hạt nhân".
Tham khảo: Financial Times, TBS News
