Bạn hãy tưởng tượng, ngày này qua ngày khác, năm này qua năm khác, bạn không có không gian riêng cho mình, không được lựa chọn ở cùng với ai, ăn món gì hoặc đi những đâu. Đe dọa và nghi ngờ ở khắp mọi nơi.
Khó có thể tìm thấy tình yêu hay thậm chí chỉ là một cái chạm tay nhẹ nhàng của con người. Bạn bị tách rời khỏi gia đình và bạn bè.
Để đối phó, tù nhân ở trong kiểu môi trường này không có lựa chọn nào khác ngoài việc thay đổi và thích nghi. Điều này đặc biệt đúng với những người phải đối mặt những bản án tù dài dằng dặc.
Trong một báo cáo về tác động tâm lý của việc cầm tù, nhà tâm lý học xã hội người Mỹ Craig Haney đã thẳng thắn: "ít người hoàn toàn không thay đổi hoặc không bị tổn thương sau trải nghiệm ở tù".
Dựa trên các cuộc phỏng vấn với hàng trăm tù nhân, các nhà nghiên cứu tại Viện Tội phạm học, Đại học Cambridge đã chỉ ra rằng hình phạt tù kéo dài "thay đổi hoàn toàn con người". Hay như một tù nhân thụ án lâu năm đã nói, sau nhiều năm ở tù "bạn không còn là bạn nữa".
Trong lĩnh vực tâm lý tính cách, người ta đã từng tin rằng tính cách của người trưởng thành hầu như cố định.
Nhưng những nghiên cứu gần đây cho thấy, trên thực tế, dù có tương đối ổn định, thói quen suy nghĩ, hành xử và cảm xúc của chúng ta thay đổi theo những cách quan trọng - đặc biệt là để đáp ứng các vai trò khác nhau mà chúng ta đảm nhận trong cuộc sống.
Trong một môi trường bị đe dọa về mặt xã hội, thời gian ở tù chắc chắn sẽ dẫn đến những thay đổi tính cách đáng kể.
Tuy nhiên, những thay đổi nhân cách này mặc dù có thể giúp tù nhân sống sót qua thời gian thụ án nhưng lại phản tác dụng cho cuộc sống của họ sau khi ra tù.
Những đặc điểm chính của môi trường nhà tù có thể dẫn đến thay đổi tính cách bao gồm việc mất quyền được tự do lựa chọn, thiếu sự riêng tư, hàng ngày bị kỳ thị, sợ hãi thường xuyên, phải giả vờ không bị tổn thương và vô cảm (để tránh bị người khác bóc lột) và phải tuân thủ các quy tắc và thói quen nghiêm ngặt được áp đặt từ bên ngoài, ngày này qua ngày khác.
‘Tù đày'
Có rất ít nghiên cứu về những đặc điểm của môi trường có thể thay đổi tính cách tù nhân theo mô hình "Big Five" (gồm hướng ngoại, tận tâm, dễ chịu, sẵn sàng trải nghiệm và tâm lý bất ổn).
Tuy nhiên, các nhà tâm lý học và các nhà tội phạm học thừa nhận rộng rãi rằng các tù nhân thích nghi với môi trường được gọi là "tù đày" của mình. Điều này góp phần tạo nên "hội chứng sau khi bị giam giữ" khi họ được ra tù.
Hãy xem xét những phát hiện từ ‘các cuộc phỏng vấn chuyên sâu với 25 cựu ‘tù nhân' (gồm hai phụ nữ) ở Boston, trung bình thụ án 19 năm tù.
Phân tích câu chuyện của họ, nhà tâm lý học Marieke Liema và nhà tội phạm học Maarten Kunst phát hiện ra rằng các tù nhân đã phát triển "những đặc điểm tính cách thể chế", bao gồm "không tin tưởng người khác, khó khăn trong các mối quan hệ [và] ra quyết định cản trở".
Một cựu tù nhân nam 42 tuổi cho biết: "Tôi [vẫn] có kiểu hành động như khi tôi ở tù. Bạn không phải là công tắc đèn hay vòi nước. Bạn không thể chỉ cần tắt một cái gì đó đi là xong. Khi bạn đã làm điều gì đó trong một khoảng thời gian nhất định... nó sẽ trở thành một phần của bạn".
Thay đổi tính cách rõ rệt nhất là họ không có khả năng tin tưởng người khác - một loại hoang tưởng vĩnh viễn. "Bạn không thể tin tưởng bất cứ ai trong khớp," một người đàn ông 52 tuổi khác cho biết. "Tôi có vấn đề với niềm tin, tôi chỉ không tin tưởng bất cứ ai".
Các cuộc phỏng vấn với hàng trăm tù nhân Anh được thực hiện bởi Susie Hulley và các đồng nghiệp của cô tại Viện Hình sự đã vẽ lên một bức tranh tương tự. "Nhiều người... nói với chúng tôi rằng họ đã trải qua những thay đổi quan trọng và đôi khi là toàn bộ con người".
Các tù nhân mô tả quá trình "tê liệt cảm xúc". "Nó làm bạn cứng rắn, làm cho bạn xa cách", một người cho biết, giải thích cách tù nhân cố ý che giấu và ngăn chặn cảm xúc của họ.
"Đó là người bạn trở thành, và nếu bạn cứng rắn ngay từ đầu thì bạn trở nên cứng rắn hơn, bạn trở nên lạnh lùng hơn, bạn xa cách hơn". Một tù nhân khác cho biết: "Kiểu... tôi không có cảm xúc với mọi người nữa".
Xét về đặc điểm tính cách Big Five, người ta có thể mô tả đặc điểm này là một dạng bất ổn tâm lý cực thấp (hay ổn định hoặc dứt khoát cảm xúc cao), kết hợp với hướng ngoại thấp và dễ chịu thấp - nói cách khác, không phải là một thay đổi nhân cách lý tưởng cho sự trở lại với thế giới bên ngoài.
Hulley và các đồng nghiệp chắc chắn quan tâm đến điều này.
"Khi tù nhân thụ án lâu năm trở nên 'thích ứng' - theo nghĩa đen của thuật ngữ này - với những yêu cầu của khoảng thời gian bị giam giữ, họ bị tách biệt về mặt tình cảm, tự cô lập hơn, thu mình lại với xã hội và có lẽ ít phù hợp với cuộc sống sau khi được ra tù hơn".
Cho đến nay các nghiên cứu đều dựa trên phỏng vấn với tù nhân bị giam giữ trong nhiều năm. Nhưng một tài liệu được công bố vào tháng 2 năm 2018 đã sử dụng các thử nghiệm thần kinh học để cho thấy ngay cả khi ở tù chỉ một thời gian ngắn cũng có ảnh hưởng đến tính cách.
Các nhà nghiên cứu do Jesse Meijers dẫn đầu tại Vrije Universiteit Amsterdam đã thử nghiệm 37 tù nhân hai lần khác nhau, mỗi lần cách nhau ba tháng. Trong thử nghiệm thứ hai, các tù nhân cho thấy có tính bốc đồng gia tăng và kiểm soát chú ý kém hơn.
Những loại thay đổi nhận thức này có thể chỉ ra rằng sự tận tâm của họ - một đặc điểm liên quan đến tự kỷ luật, trật tự và tham vọng - đã trở nên xấu hơn.
Các nhà nghiên cứu cho rằng những thay đổi mà họ quan sát được có thể là do môi trường khắc nghiệt của nhà tù, bao gồm cả việc thiếu những thách thức nhận thức và mất quyền tự chủ.
"Đây là một phát hiện quan trọng và có liên quan đến xã hội," các nhà nghiên cứu kết luận, "vì tù nhân sau khi được ra tù có ít khả năng để sống và làm việc theo pháp luật hơn trước khi bị giam giữ".
Tuy nhiên, những phát hiện khác cho chúng ta một vài tia hy vọng.
Trong một tài liệu khác gần đây - một trong số ít nghiên cứu áp dụng mô hình Big Five vào thay đổi tính cách tù nhân - các nhà nghiên cứu so sánh hồ sơ tính cách của các tù nhân bị kiểm soát an ninh tối đa ở Thụy Điển với nhiều nhóm kiểm soát khác nhau, bao gồm cả sinh viên đại học và lính canh giữ nhà tù.
Họ nhận thấy rằng trong khi các tù nhân có điểm số thấp hơn về hướng ngoại, sự cởi mở và dễ chịu, họ thực sự có điểm số cao hơn ở mục tận tâm, đặc biệt là 'những đặc điểm phụ' như trật tự và tự kỷ luật.
Nhóm nhà nghiên cứu do Johanna Masche-No của trường đại học Kristianstad đứng đầu không tin điều này là do hiệu ứng khát khao xã hội - rằng các tù nhân đang cố gắng tạo ấn tượng tốt với nhóm đặt ra câu hỏi.
Thay vào đó, các nhà nghiên cứu cho rằng những phát hiện của họ có thể phản ánh một hình thức điều chỉnh tính cách tích cực đối với tình trạng bị giam giữ:
"Môi trường trong nhà tù rất nghiêm ngặt về quy định và tiêu chuẩn và không gian riêng bị giới hạn. Môi trường như vậy đòi hỏi các tù nhân phải trật tự để tránh hình phạt chính thức và hành động tiêu cực từ các tù nhân khác".
Nói cách khác, nó có thể giúp họ tránh xa rắc rối.
Mặc dù những phát hiện của Thụy Điển dường như mâu thuẫn với nghiên cứu của Hà Lan, cần lưu ý là khi tù nhân Hà Lan trở nên bốc đồng và kém chú ý hơn, họ cũng cho thấy những cải tiến về khả năng lập kế hoạch không gian, có thể được coi là có liên quan đến sự phục tùng kỷ luật (Meijers và đồng nghiệp không quan tâm nhiều đến cải thiện này vì họ cho rằng tù nhân đã ghi điểm cao hơn trong bài kiểm tra lần thứ hai vì họ đã luyện tập nhiều hơn).
Một khả năng khác là sự tận tâm cao ở các tù nhân Thụy Điển là đặc trưng với hệ thống nhà tù của Thụy Điển vì nhấn mạnh vào điều trị và phục hồi chức năng hơn nhiều nước khác.
Cũng tràn trề hy vọng, và phần nào phù hợp với những phát hiện của Thụy Điển, là hai nghiên cứu gần đây liên quan đến tù nhân tham gia các trò chơi tài chính thường được sử dụng để nghiên cứu hợp tác, mạo hiểm và trừng phạt (một trong những trò chơi đó được gọi là Thế lưỡng nan của người tù). Điều này cho thấy các tù nhân có các mức độ hợp tác bình thường hoặc thậm chí cao hơn.
Các phát hiện có ý nghĩa cho các tranh luận về sự tái hòa nhập vào xã hội của tội phạm, Sigbjørn Birkeland tại Trường Kinh tế Na Uy NHH cho biết.
"Một nhận thức chung... là tội phạm là những kẻ xấu thiếu động lực xã hội và nhận thức này có thể được sử dụng để biện minh cho bản án khắc nghiệt dành cho tội phạm". Kết quả của họ cho thấy, tội phạm có thể chỉ "có động lực xã hội thân thiện như dân số nói chung".
Khi nhận thức gia tăng rằng tính cách dễ dàng thay đổi, hy vọng điều này sẽ dẫn đến những nỗ lực lớn hơn để xem xét cách môi trường nhà tù có thể định hình tính cách của tù nhân. Điều này rõ ràng có thể ảnh hưởng đến việc trở lại xã hội của họ.
Một nghiên cứu với mục tiêu rõ ràng này đang được tiến hành. Hiện tại, bằng chứng cho thấy rằng cuộc sống của nhà tù dẫn đến những thay đổi về tính cách có khả năng cản trở sự phục hồi và tái hòa nhập của một người. Đến một mức độ nào đó điều đó là không thể tránh khỏi, với việc mất đi riêng tư và tự do.
Nhưng điều đó nói rằng, các kết quả nghiên cứu về sự tận tâm và hợp tác của tù nhân cho thấy không phải tất cả hy vọng đều đã tắt, và chúng làm nổi bật các mục tiêu tiềm năng cho các chương trình tái hòa nhập.
Đây không chỉ đơn thuần là vấn đề trừu tượng cho các học giả: chúng có những ý nghĩa sâu xa về cách xã hội muốn xử lý những người vi phạm luật pháp của chúng ta.
Bằng chứng hiện tại cho thấy bản án ở tù càng dài và khắc nghiệt - ít tự do, lựa chọn và cơ hội cho các mối quan hệ an toàn, có ý nghĩa - nhiều khả năng là tính cách của tù nhân sẽ bị thay đổi theo cách làm cho việc tái hòa nhập trở nên khó khăn và tăng nguy cơ tái phạm của họ.
Cuối cùng, xã hội có thể phải đối mặt với một lựa chọn. Chúng ta có thể trừng phạt nghiêm trọng hơn những kẻ phạm tội và mạo hiểm để họ trở nên xấu xa hơn, hoặc chúng ta có thể thiết kế các quy tắc ở tù và nhà tù để giúp tội phạm phục hồi và thay đổi tốt hơn.
Theo BBC