Quyển thứ 28 của sách "Hải Thượng y tông tâm lĩnh", bản năm 1885.
Trên 1.100 ván khắc sách thuốc "Hải Thượng y tông tâm lĩnh" lưu giữ tại Bảo tàng Bắc Ninh là tư liệu độc bản có giá trị nhiều mặt về y dược, văn hóa, lịch sử, triết học, điêu khắc, in mộc bản truyền thống... Mộc bản là di sản duy nhất xác thực cho sự tồn tại của pho tùng thư "Y tông tâm lĩnh" do đại danh y Lê Hữu Trác biên soạn vào thế kỷ 18.
Báu vật y học
Ngày 25/12, Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam ký Quyết định số 2198/QĐ-TTg công nhận 23 bảo vật quốc gia. Phó Thủ tướng giao Bộ trưởng Bộ VH-TT&DL, Chủ tịch UBND các cấp nơi có bảo vật quốc gia… trong phạm vi nhiệm vụ và quyền hạn của mình thực hiện việc quản lý đối với bảo vật quốc gia theo quy định của pháp luật về di sản văn hóa.
Trong 23 bảo vật quốc gia mới được công nhận, mộc bản "Hải Thượng y tông tâm lĩnh" là một trong những báu vật quý giá không chỉ trong lĩnh vực y học, mà còn có giá trị về nhiều lĩnh vực, được Lê Hữu Trác công phu biên soạn trong gần 10 năm (1760 - 1770) với 28 tập, 66 quyển.
Bộ sách gồm lý, pháp, phương, dược và biện chứng luận trị về nội khoa, ngoại khoa, phụ khoa, sản khoa, nhi khoa, đậu sởi, nhãn khoa, thương khoa, cấp cứu và cả đạo đức y học, vệ sinh phòng bệnh… Bộ sách tiếp thu chọn lọc những tinh hoa y học nước ngoài, vận dụng vào điều kiện cụ thể về khí hậu, cơ địa và quan niệm của người Việt Nam.
Sau rất nhiều nghiên cứu, tọa đàm, hội thảo, các nhà khoa học đánh giá những kiến thức trong bộ "Y tông tâm lĩnh" của Lê Hữu Trác là tài sản vô giá đối với nền y học cổ truyền Việt Nam.
Tuy nhiên, khi danh y Lê Hữu Trác qua đời (1791) thì bộ sách có nguy cơ thất truyền. May mắn là vào thời Nguyễn (đời vua Tự Đức), nhà sư Thích Thanh Cao thấy được giá trị của bộ sách nên đã sưu tầm và cho khắc ván để in thành sách lưu truyền cho hậu thế.
Theo tư liệu, việc san khắc bộ sách được thực hiện tại chùa Đồng Nhân - nơi nhà sư Thích Thanh Cao trụ trì trong vòng 6 năm liên tiếp (1879 – 1885). Đây cũng là bộ ván duy nhất san khắc bộ sách "Hải Thượng y tông tâm lĩnh" được phát hiện cho đến nay. Những vấn đề mà ngành y học cổ truyền ngày nay được kế thừa từ Hải Thượng Lãn Ông chính là từ nội dung bộ ván khắc này.
Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp, toàn bộ số ván khắc trên vẫn được lưu giữ tại chùa Đồng Nhân. Vào những năm 1970, phần lớn số ván được Bảo tàng Hà Bắc sưu tầm và đưa về lưu giữ trong kho.
Bảo vật có một không hai
Các tài liệu cũ từ chùa Đồng Nhân cho biết, sau khi nhà sư Thích Thanh Cao sưu tầm bộ sách đã hội bàn với các danh y đương thời để khảo đính lại bản thảo. Đồng thời cho khắc ván từ ý tưởng của người có tên là Vũ Xuân Hiên (người làng My Thứ, huyện Đường Hào, tỉnh Hải Dương) để in thành sách.
Theo Bảo tàng Bắc Ninh, hầu hết mộc bản được khắc bằng chữ Hán theo lối khắc ngược (âm bản). Đây là kĩ thuật rất khó và tinh vi để khi in ra giấy sẽ trở thành chữ xuôi. Mỗi mặt ván khắc khoảng 16 dòng, mỗi dòng 21 chữ sắc nét, tương ứng 2 trang sách. Mỗi trang sách in ra sẽ có khung viền xung quanh, có phần nội dung và phần chính giữa (gáy sách) in tiêu đề. Ván khắc được làm bằng gỗ thị với đặc tính mềm, mịn, dai, dễ khắc, ít cong vênh, khó nứt vỡ.
Vào cuối năm 2017, bảo tàng tiến hành tổng kiểm kê, sắp xếp phân loại, đánh số, chụp ảnh và in dập toàn bộ mộc bản thuộc bộ sách thuốc "Hải Thượng y tông tâm lĩnh" trong kho. Kiểm kê cho thấy có 1.191 đơn vị mộc bản với 24 tập, 63 quyển (từ quyển 1 đến quyển 61 và quyển Thủ, quyển Vỹ). Tất cả các ván khắc phần lớn đều còn tốt, chữ khắc rõ, sắc nét. Chỉ có một số ít ván bị nứt, cong vênh và mất một số chữ. Có 7 mảnh nhỏ, vỡ không xác định thuộc quyển nào.
Mỗi mảnh ván được xem là một đơn vị hiện vật độc đáo hiếm có. Bởi vậy, bộ mộc bản pho sách "Hải Thượng y tông tâm lĩnh" có giá trị vô cùng đặc sắc trong lĩnh vực bảo tàng. Ý thức được giá trị của báu vật, những năm qua Bảo tàng Bắc Ninh đã có nhiều biện pháp để bảo vệ tốt nhất kho mộc bản này.
Toàn bộ mộc bản được chia thành từng quyển, xếp theo số trang, đánh số, chụp ảnh, in dập toàn bộ mặt ván theo trình tự khoa học, xếp gọn trên giá để tránh ẩm mốc và được bảo quản tại kho gỗ trên tầng cao.
TS Lê Viết Nga, nguyên Giám đốc Bảo tàng Bắc Ninh, cho rằng, dựa vào nội dung và hình thức mộc bản, chúng ta có thể giải mã rất nhiều vấn đề y học, lịch sử, văn hóa, danh nhân, ngôn ngữ, nghề in khắc truyền thống... Đặc biệt, bộ ván khắc được định bản lại, có nhà xuất bản rõ ràng, là bản chuẩn để in thành sách và phổ biến rộng rãi trong nhân dân. Đây là bằng chứng duy nhất chứng minh cho sự tồn tại của bộ sách thuốc "Hải Thượng y tông tâm lĩnh".
Khác với các danh y khác thường chỉ chuyên về một số loại bệnh và bí truyền thì riêng cụ Lê Hữu Trác lại phổ biến rộng rãi kiến thức y dược, y lý với đại chúng thông qua bộ sách quý này. Nhờ đó, Việt Nam có được một pho tùng thư y học dân tộc giàu giá trị, hiện vẫn đang được áp dụng để chữa trị nhiều loại bệnh trong cuộc sống đương đại.
