Theo CSIS, trung tâm có trụ sở tại Mỹ, lực lượng dân quân hàng hải của Trung Quốc bao gồm các tàu dân quân được xây dựng có mục đích và các đội tàu đánh cá thương mại, đã “bùng nổ” hoạt động song song với tuyên bố ngày càng quyết đoán của Bắc Kinh đối với gần như toàn bộ vùng biển này.
Việt Nam, Philippines, Malaysia, Brunei là những nước cũng tuyên bố chủ quyền một phần Biển Đông nơi Trung Quốc đã và đang bất chấp xây dựng các đảo nhân tạo với đường băng, cảng có mái che và các cơ sở hạ tầng quân sự khác.
Lực lượng dân quân hàng hải của Trung Quốc bắt đầu từ hoạt động phòng thủ bờ biển được thực hiện trong những năm 1950. Theo CSIS, kể từ khi Trung Quốc có động thái với quần đảo Hoàng Sa của Việt Nam vào những năm 1970, lực lượng dân quân này được chính phủ hỗ trợ về nhiên liệu, xây dựng và sửa chữa, đã phát triển về quy mô, phạm vi và trở thành công cụ giúp Bắc Kinh khẳng định các tuyên bố chủ quyền lãnh thổ và hàng hải của mình.
Báo cáo của CSIS cho biết: “Trong suốt những năm 2000, lực lượng dân quân chuyển trọng tâm sang khảo sát và quấy rối hoạt động quân sự nước ngoài mà Bắc Kinh phản đối”, viện dẫn các vụ việc mà trong đó các tàu dân quân này tấn công những tàu nước ngoài, bắn vòi rồng…
Greg Poling, giám đốc phụ trách Chương trình Đông Nam Á và Sáng kiến Minh bạch Hàng hải châu Á tại CSIS và là một trong những tác giả của báo cáo, cho biết Trung Quốc đã có nỗ lực rõ ràng nhằm chuyên nghiệp hóa và xây dựng lực lượng dân quân này trong những năm qua.
Các tàu đánh cá của lực lượng dân quân hàng hải “chuyên nghiệp” (MMFV), hoạt động từ một số cảng ở đảo Hải Nam, trong khi hạm đội xương sống Trường Sa (SBFV) được trang bị thêm các tàu đánh cá hoạt động ở 5 cảng thuộc tỉnh Quảng Đông, miền nam Trung Quốc, ông Poling cho biết.
Chuyên gia này cho biết thêm, sở dĩ lực lượng dân quân này có “giá trị” bởi họ rất dễ “phủ nhận”, “Bắc Kinh có thể dễ dàng tuyên bố rằng đây chỉ là những tàu thương mại, nhưng bằng chứng viễn thám và hình ảnh có thể được sử dụng để phân biệt tàu dân quân và tàu không thuộc lực lượng dân quân”.
Hình ảnh vệ tinh được chụp vào ngày 23/3/2021 cho thấy các tàu Trung Quốc đang neo đậu tại Bãi đá ngầm Whitsun trên Biển Đông. Philippines cho rằng vụ việc là một sự xâm phạm dù Trung Quốc cho biết các tàu này đang trú ẩn trong thời tiết xấu. Nguồn Al Jazeera/AFP.
Ranh giới giữa các hoạt động thương mại và quốc phòng của lực lượng dân quân Trung Quốc thường có thể trở nên mờ nhạt vì nhiều tàu vẫn tham gia vào các hoạt động đánh bắt quy mô lớn trong khi vẫn làm việc cùng với các lực lượng tuần tra quân sự hoặc thực thi pháp luật, theo Collin Koh, một nhà nghiên cứu tại Viện Quốc phòng và Nghiên cứu Chiến lược tại Đại học Công nghệ Nanyang ở Singapore.
“Các thành viên dân quân hàng hải của Trung Quốc không chỉ đơn giản là hoàn thành tốt nhiệm vụ này toàn thời gian. Họ được cho là ‘có thể vừa câu cá vừa chiến đấu’”, Koh cho biết trong cuộc phỏng vấn với Al Jazeera.
Tờ báo cũng nhận định, lực lượng dân quân hàng hải của Trung Quốc đã được các chuyên gia mô tả là một ví dụ điển hình về chiến thuật “vùng xám” nhằm khẳng định yêu sách chủ quyền của mình ở những khu vực mà các quốc gia khác có tuyên bố chủ quyền mà không tham gia vào chiến tranh truyền thống.
Ngược lại, lực lượng dân quân cũng cho phép Trung Quốc phớt lờ các công ước quốc tế về vùng biển quốc tế, cũng như phán quyết mang tính bước ngoặt năm 2016 của Tòa Trọng tài Thường trực đã bác bỏ tuyên bố lịch sử của Bắc Kinh đối với Biển Đông theo “đường 9 đoạn” là không có cơ sở. Bỏ qua phán quyết, Trung Quốc đã mạnh tay mở rộng phạm vi “đường 9 đoạn”.
Chuyên gia Koh cho biết: “Việc sử dụng các chiến thuật vùng xám đặt ra một thách thức trực tiếp và nghiêm trọng đối với một trật tự dựa trên luật lệ, vốn đặt ra các điều kiện để các quốc gia tương tác với nhau, khắc phục sự khác biệt khi có chủ quyền”.