Là sinh vật có trí tuệ phát triển nhất hành tinh, con người ngày nay đã chiếm cứ gần như toàn bộ không gian sống trên Trái Đất. Những cuộc cách mạng nông nghiệp và công nghiệp đã khiến loài người phát triển "nóng" trong một giai đoạn rất ngắn, loại bỏ mọi sự cạnh tranh đến từ các sinh vật như những con thú săn mồi từng đe dọa được tổ tiên chúng ta.
Tiếp đó, khoa học công nghệ - đặc biệt là sự phát triển của y tế cùng với trí tuệ văn hóa và nền tảng đạo đức xã hội tiếp tục giúp loài người duy trì được một quần thể khổng lồ lên tới hơn 7 tỷ người với tuổi thọ trung bình ngày càng tăng.
Giữa bối cảnh ấy, những khái niệm như "chọn lọc tự nhiên" hay "chỉ những kẻ mạnh nhất mới có thể sống sót" dường như đã bị đẩy trở lại thời kỳ đồ đá. Nhiều người vì thế nghĩ rằng liệu thuyết tiến hóa có đúng trong bối cảnh hiện tại của loài người hay không?
Chúng tôi đã liên lạc với 12 chuyên gia, hỏi họ rằng liệu con người vẫn đang tiến hóa? Tất cả các chuyên gia đều nói rằng "Có", chúng ta vẫn. Nhưng một điều họ lưu ý rằng nhiều người bây giờ đang không hiểu tiến hóa thực sự là gì.
Tiến hóa không chỉ là chọn lọc tự nhiên
Thoạt nghĩ về tiến hóa, nhiều người có thể liên tưởng ngay đến những hình ảnh hoặc từ ngữ thay thế như "chọn lọc tự nhiên", "sự sống sót của những kẻ khỏe mạnh nhất". Trên thực tế, những khái niệm này không hoàn toàn giống nhau.
"Tiến hóa" hiểu đơn giản có nghĩa là sự thay đổi dần dần của một quần thể theo thời gian. Trong đó, chọn lọc tự nhiên chỉ là một cơ chế mà quá trình tiến hóa có thể xảy ra.
Tổ tiên của chúng ta trong thời kỳ đồ đá đã phải chạy đua với voi ma mút, chỉ những người nào chạy nhanh nhất, có những đôi chân khỏe mạnh nhất mới sống sót được và sinh con. Con cái họ vì vậy thừa hưởng gen có những đôi chân khỏe mạnh. Đó là cơ chế của chọn lọc tự nhiên.
Cứ thế theo thời gian, tính ở mức trung bình trong quần thể, con người ngày càng chạy nhanh hơn. Đó là sự tiến hóa.
Tiến hóa có thể xảy ra mà không cần chọn lọc tự nhiên
Chọn lọc tự nhiên đã từng có ý nghĩa rất lớn đối với tổ tiên của chúng ta trong thời kỳ đồ đá, nhưng còn ngày nay thì sao? Chúng ta không cần phải chạy nhanh hơn voi ma mút, chúng ta có thuốc uống khi bị ốm và có thể đến các cửa hàng tiện lợi để mua thức ăn.
Đúng như cơ chế của nó, chọn lọc tự nhiên muốn xảy ra được cần phải có một 'áp lực chọn lọc' (ví dụ: một con voi ma mút đuổi theo đằng sau). Nếu không còn những áp lực chọn lọc nữa, liệu chúng ta có ngừng tiến hóa?
Trên thực tế, ngay cả khi không có áp lực chọn lọc, các chuyên gia cho rằng tiến hóa vẫn có thể xảy ra nhờ vào các cơ chế khác.
Giáo sư Stanley Ambrose, một nhà nhân chủng học tại Đại học Illinois, Hoa Kỳ giải thích rằng "bất kỳ sự thay đổi nào về tỷ lệ gen hoặc biến thể gen theo thời gian cũng được coi là tiến hóa. Các biến thể có thể tương đương về mặt chức năng, vì vậy tiến hóa không tự động đồng nghĩa với 'cải tiến'" .
Trong khi một số gen có thể bị ảnh hưởng bởi chọn lọc tự nhiên (ví dụ: gen giúp chúng ta chạy nhanh hơn), những thay đổi khác trong DNA có thể xảy ra âm thầm mà không ảnh hưởng rõ ràng đến chúng ta. Các biến thể 'trung tính' cũng có thể lây lan trong quần thể bởi một cơ chế khác được gọi là "sự trôi dạt di truyền".
Sự trôi dạt di truyền mang tính xác suất, nó có thể khiến một số cá nhân không may bị chết vì những lý do không liên quan đến gen của họ. Nếu những người này đang mang trong mình những gen độc nhất, chúng sẽ không được truyền cho thế hệ tiếp theo, và do đó biến mất khỏi quần thể. Khi một số gen biến mất, chính quần thể đó đã bắt đầu thay đổi.
Sự trôi dạt di truyền không cần bất kỳ áp lực chọn lọc nào và nó vẫn đang diễn ra hàng ngày, nay bây giờ.
Ngay cả như vậy, chọn lọc tự nhiên vẫn đang diễn ra trong chúng ta
Mặc dù vậy phải nói rằng dù cho con người có làm bao nhiêu cuộc cách mạng nông nghiệp và công nghiệp đi chăng nữa, để khiến cuộc sống của chúng ta dễ dàng và nhàn hạ đến mức nào thì vẫn sẽ có những áp lực chọn lọc đè nặng lên quần thể khổng lồ của chúng ta.
Mà có áp lực chọn lọc, nghĩa là chọn lọc tự nhiên vẫn đang diễn ra. Lấy ví dụ:
Giống như tất cả các loài động vật có vú, con người mất khả năng tiêu hóa sữa vào thời điểm ngừng bú mẹ. Điều này là do cơ thể chúng ta sẽ ngừng tạo ra một loại enzyme làm được điều đó gọi là lactase.
Nhưng ở một số quốc gia, người dân của họ vẫn giữ được lactase. Có nghĩa là họ có thể sinh ra enzyme này trong suốt cuộc đời mình. Đó là nhờ vào gen được ký hiệu là '-13910 * T'.
Bằng cách nghiên cứu sự biến đổi gen cụ thể này trong các mẫu DNA hiện đại và cổ đại, các nhà nghiên cứu cho rằng nó chỉ trở nên phổ biến sau khi con người thuần hóa được động vật và vắt sữa từ chúng để tiêu thụ.
Đây là một ví dụ về chọn lọc tự nhiên, trong đó loài người chúng ta về bản chất là tự tạo áp lực cho chính mình - chúng ta bắt đầu uống sữa suốt đời, vì vậy chúng ta phải tiến hóa để tiêu hóa được nó!
Người Bajau ở Đông Nam Á là một ví dụ rõ nhất về việc con người vẫn đang tiến hóa.
Một ví dụ khác về việc con người trải qua quá trình chọn lọc tự nhiên để thích nghi với lối sống xảy ra trên bộ tộc người Bajau.
Theo truyền thống, những người Bajau ở Đông Nam Á đều sống trên thuyền và dành phần lớn cuộc đời họ để lặn biển, săn cá hoặc thu thập các loài động vật có vỏ. Điều này đã giúp họ phát triển một lá lách to hơn – như một sự thích nghi cho phép họ lặn lâu hơn ở dưới nước.
Như vậy, cung quanh chúng ta ngày nay vẫn luôn tồn tại những áp lực chọn lọc, thậm chí là những áp lực do chính chúng ta tạo ra. Như Tiến sĩ Benjamin Hunt tại Đại học Birmingham đã nói:
"Những thay đổi về công nghệ và văn hóa của chúng ta làm thay đổi sức mạnh và thành phần của các áp lực chọn lọc trong môi trường của chúng ta, nhưng áp lực chọn lọc ấy vẫn tồn tại và không thể mất đi".
Điều đó có nghĩa là tiến hóa không thể bị dừng lại
Nói tóm lại, tiến hóa có thể xảy ra theo nhiều cơ chế khác nhau ví dụ như chọn lọc tự nhiên hoặc trôi dạt di truyền. Khi môi trường của chúng ta thay đổi, chọn lọc tự nhiên cũng vẫn diễn ra.
Con người chưa bao giờ dừng tiến hóa, ngay cả khi môi trường sống của chúng ta đang đảm bảo cho ngày càng nhiều cá thể có thể tồn tại. Tiến sĩ Alywyn Scally, một chuyên gia về tiến hóa và di truyền từ Đại học Cambridge, giải thích:
"Khi nào sự sinh sản của con người còn liên quan đến những đột biến gen mang tính ngẫu nhiên, khi đó các thế hệ sau của chúng ta sẽ vẫn còn khác biệt với thế hệ trước. Điều đó có nghĩa là tiến hóa thực ra không bao giờ dừng lại".
Kết lại: Tiến hóa hiểu đơn giản chỉ là sự thay đổi trong một quần thể. Điều đó bao gồm cả những thay đổi dễ nhận thấy để thích nghi với môi trường cũng như những thay đổi về gen, tinh vi và thầm lặng hơn.
Con người ngày nay vẫn đang tiến hóa, và trong tương lai cũng vẫn sẽ tiến hóa.
Tham khảo Sciencealert