Được thuần hóa lần đầu tiên ở Trung Quốc cách đây khoảng 1.000 năm, hiện có hơn 125 giống cá vàng. Chúng có tuổi thọ trung bình từ 10 đến 15 năm, con cá vàng già nhất được ghi nhận đã chết ở tuổi 43 với một cái đầu đầy ký ức (có lẽ vậy).
Cá vàng thông minh đến mức nào?
Culum Brown, một chuyên gia về nhận thức của cá tại Đại học Macquarie ở Úc, đã chia sẻ với Live Science vào năm 2021 rằng: "Chúng ta đã biết về trí nhớ khá tốt của cá vàng từ những năm 50 và 60, và trên thực tế, chúng thực sự rất thông minh".
Kể từ khi các nghiên cứu bắt đầu tìm hiểu về trí thông minh và khả năng ghi nhớ của cá vàng, các phát hiện liên tục cho thấy rằng chúng có khả năng hình thành trí nhớ dài hạn, học hỏi xã hội, sử dụng công cụ, nhận thức không gian và giải quyết vấn đề.
Năm 1966, các nhà nghiên cứu tại Đại học Michigan đã tiến hành một nghiên cứu trong đó cá vàng cho thấy khả năng tránh điện giật được cải thiện trong một số thử nghiệm kéo dài nhiều ngày, cung cấp bằng chứng cho thấy trí nhớ ngắn hạn được hình thành.
Một nghiên cứu được tiến hành tại Đại học Oxford thậm chí còn phát hiện ra rằng cá vàng có khả năng đáng ngạc nhiên là ước tính chính xác khoảng cách - điều mà ngay cả con người cũng phải rất khó khăn mới có thể làm được. Chúng được huấn luyện bơi 70 cm để nhận thức ăn, và có thể thực hiện chính xác quãng đường này ngay cả khi điểm bắt đầu và kích thích thay đổi.
Cá vàng có thể học cách lái xe, điều này được thể hiện trong một nghiên cứu khoa học. Video ghi lại cảnh chúng di chuyển linh hoạt quanh phòng thí nghiệm, chứng minh khả năng học tập và ghi nhớ phức tạp.
Kích thước não nhỏ so với động vật có vú thường được dùng để lý giải cho sự "ngu ngốc" của cá. Tuy nhiên, kích thước não không phải lúc nào cũng tương quan với trí thông minh. Não cá khác với não động vật có vú ở chỗ thiếu hồi hải mã, vốn đóng vai trò quan trọng trong hình thành trí nhớ dài hạn.
Tuy nhiên, cá sở hữu màng não bên, cấu trúc có chức năng kết nối các sự kiện và trải nghiệm. Khu vực này có nguồn gốc tiến hóa tương đồng với các bộ phận não hỗ trợ học tập ở động vật có vú, và cũng có cấu trúc tương tự như hạch hạnh nhân liên quan đến cảm xúc.
Tại sao mọi người nghĩ cá vàng có trí nhớ ba giây?
Quan niệm sai lầm về trí nhớ ba giây của cá vàng có thể bắt nguồn từ việc nhiều người nuôi chúng trong bể cá nhỏ, trống rỗng, hạn chế khả năng thể hiện trí thông minh. Khả năng nhận thức của cá cũng có thể bị đánh giá thấp do sự thiếu hiểu biết của công chúng. Nhiều người tin rằng việc nuôi cá trong bể nhỏ, đơn giản là điều chấp nhận được, dẫn đến việc chúng bị đối xử thiếu công bằng.
Cá vàng không phải là loài cá duy nhất sở hữu trí nhớ ấn tượng. Nghiên cứu cho thấy nhiều loài cá nước ngọt và nước mặn đều có khả năng nhận thức độc đáo và vượt trội.
Cá rô phi châu Phi, một loài cá nước ngọt thường được nuôi, được phát hiện có khả năng hình thành mối liên hệ và ghi nhớ những mối liên hệ đó tới 12 ngày, trong khi các nghiên cứu về cá hoang dã cho thấy khả năng lưu giữ trí nhớ lên tới 11 tháng đối với những trải nghiệm tiêu cực.
Cá ngựa vằn có thể hiểu được số lượng và nghiên cứu về cá vệ sinh đã chỉ ra rằng chúng có thể nhận ra khuôn mặt của chính mình qua hình ảnh phản chiếu.
Một số loài đã được chứng minh là có khả năng thoát khỏi mê cung, và người ta đã quan sát thấy cá trong tự nhiên săn mồi cùng nhau (cá chình biển và cá mú), bảo vệ nhau khỏi những kẻ săn mồi (cá gai và cá bảy màu), và làm sạch những con cá khác để đổi lấy việc không bị ăn thịt (cá bàng chài vệ sinh).
Mặc dù có bằng chứng rõ ràng ủng hộ trí thông minh của cá, nhưng trên thực tế chúng vẫn thường bị đối xử tệ bạc trong buôn bán thú cưng. Tổ chức từ thiện bảo vệ động vật The Humane League giải thích rằng “Hiện nay, cá đang phải chịu đau khổ nhiều hơn bất kỳ loài động vật có xương sống nào khác vì chúng không chỉ bị nuôi với số lượng lớn nhất mà còn gặp phải các vấn đề nghiêm trọng về phúc lợi bao gồm bệnh tật, rận biển và tình trạng quá tải tại các trang trại này”.
Hiện nay, cá nuôi thường không được đưa vào luật - như Đạo luật giết mổ nhân đạo của Hoa Kỳ - liên quan đến việc giết mổ gia súc một cách có đạo đức để tránh gây ra đau khổ có thể tránh được, khiến khoảng 124 tỷ con cá nuôi hàng năm dễ bị ngược đãi và đau khổ không đáng có.
Qua nhiều nghiên cứu và bằng chứng thực tế, rõ ràng rằng cá vàng không chỉ có trí nhớ dài hạn mà còn có khả năng học hỏi, giải quyết vấn đề và thể hiện sự thông minh đáng kinh ngạc. Việc nuôi dưỡng và chăm sóc chúng đúng cách không chỉ giúp chúng sống khỏe mạnh mà còn thể hiện sự tôn trọng đối với một loài động vật có khả năng nhận thức cao hơn chúng ta từng nghĩ.
