*Bài viết được dịch từ chia sẻ của Bill Gates trên GatesNote - trang blog của nhà tỷ phú
Tôi vẫn nhớ một phần của phim Star Trek ngày xưa (bộ phim kinh điển về du hành vũ trụ của Mỹ). Phe ác có một kẻ mang năng lực biến hình (shapeshifter), và gã đã tự biến mình thành thuyền trưởng Kirk. Câu chuyện hấp dẫn đến tận phút cuối, khi anh chàng Spock phải tìm cách chỉ ra đâu là kẻ giả mạo.
Năng lực biến hình tưởng như là thứ chỉ có trong khoa học viễn tưởng. Nhưng không, chúng tồn tại ngay trên Trái đất, như cách sâu hóa thành bướm cũng là một dạng biến hình. Tuy nhiên, có một loại sinh vật biến hình cực kỳ nguy hiểm, hiện tại đang gây ra đến 400.000 cái chết mỗi năm.
Đó là những con ký sinh trùng gây ra bệnh sốt rét.
Sốt rét hiện là một trong những căn bệnh mệt mỏi nhất mà quỹ của chúng tôi (BMGF) đang giải quyết, và nguyên nhân là do khả năng thay đổi hình dạng của ký sinh trùng. Chúng tìm ra những cách khôn ngoan nhất để đánh lừa hệ miễn dịch của chúng ta. Thậm chí, chúng có thể "né" được hầu hết nỗ lực tạo ra vaccine của loài người.
Để hiểu được tại sao, hãy cùng tìm hiểu một chút về hệ miễn dịch của chúng ta
Hệ miễn dịch có cơ chế phát hiện rất tốt các tác nhân ngoại lại xâm nhập cơ thể. Hình dung, dó tìm kiếm các protein trên bề mặt vật chủ rồi bảo: "Mình chưa thấy cái này bao giờ, tấn công thôi." Sau khi đánh bại kẻ xâm nhập, hệ miễn dịch sẽ ghi nhớ hình dạng kẻ đó, để rồi chúng không còn cơ hội xuất hiện nữa.
Vaccine hoạt động được cũng nhờ lợi dụng quá trình này. Một mũi vaccine có chứa một phần virus trong đó. Nó quá yếu để khiến bạn mắc bệnh, nhưng cũng đủ để cơ thể học cách chống lại khi những con virus thực sự xuất hiện.
Tuy nhiên, sốt rét lại có phần phức tạp hơn. Đầu tiên, thứ gây bệnh là một loại ký sinh trùng, mà ký sinh trùng thì không quá "lạ" với cơ thể như virus hoặc vi khuẩn. Nó thậm chí còn có phần tương đồng với tế bào trong cơ thể. Bởi vậy, hệ miễn dịch muốn hoạt động thì phải mất nhiều thời gian hơn.
Ký sinh trùng sốt rét có khả năng biến hình
Vấn đề thứ 2 là ký sinh trùng sốt rét phải trải qua 3 giai đoạn biến đổi trong cơ thể, và mỗi lần lại khác biệt rất rõ. Khi bệnh nặng lên, cũng là lúc cơ thể bạn phải đối phó với 3 biến thể một lúc.
Giai đoạn 1 là khi muỗi đốt bạn và truyền dịch nước bọt có chứa khoảng 100 con ký sinh trùng trong đó (được gọi là sporozo). Lúc này chúng rất nhỏ, không gây phản ứng gì cho cơ thể, nên hệ miễn dịch còn chẳng buồn quan tâm.
Sau đó 1 - 2h, lũ ký sinh trùng kia tìm được đến gan rồi bắt đầu tiến hóa sang giai đoạn 2 - được gọi là merozo - và tìm cách xâm nhập hồng cầu. Quá trình này khiến bạn cảm thấy sốt, lạnh - các triệu chứng làm nên cái tên của căn bệnh này ngày nay.
Ở giai đoạn này cơ thể bắt đầu bị tổn hại, nên hệ miễn dịch sẽ ra tay. Tuy nhiên, quá trình biến hình của ký sinh trùng vẫn chưa chấm dứt, và rắc rối tiếp tục xảy ra.
Các vaccine giúp cơ thể nhận dạng protein của một chủng virus nhất định. Nhưng cần biết rằng vaccine hoạt động được là vì virus vốn nhân bản vô tính, nên các protein ấy là giống nhau. Còn với sốt rét, mỗi con lại có đến 60 loại protein khác nhau - nhờ cơ chế tự trộn protein theo thời gian.
Hệ quả là khi tìm ra cách đánh được dạng này, ký sinh trùng đã biến ra dạng khác, khiến hệ miễn dịch trở nên vô dụng. Hệ miễn dịch có thể tiếp tục học, nhưng không thể nhanh hơn khả năng biến hình của chúng.
Thế rồi đến giai đoạn 3, các merozo bắt đầu phát triển bộ phận sinh dục, tạo thành con đực và con cái. Chúng tiến vào các mạch máu, đợi muỗi đến hút và mang chúng đi. Trong bụng muỗi, chúng đẻ ra những con ký sinh trùng sporozo, là bắt đầu chu kỳ lây nhiễm tiếp theo.
Vậy làm thế nào để kiểm soát và giải quyết căn bệnh này
Nhiều người cho rằng chúng ta có thể tạo ra loại vaccine nhận biết được tất cả các dạng biến hình của ký sinh trùng. Nhưng tiếc là điều đó không khả thi.
Loại vaccine duy nhất chúng ta làm được đến thời điểm hiện tại là để chống lại ký sinh trùng gây viêm phổi. Nó rất đắt, và cũng chỉ có thể chứa khoảng hơn 10 dạng. Sốt rét có đến 60 dạng, chưa kể hàng trăm dạng khác nữa trên toàn thế giới.
Cộng đồng nghiên cứu sốt rét (bao gồm cả quỹ BMGF của chúng tôi) đã làm việc hàng năm trời để có được một loại vaccine bảo vệ chúng ta từ giai đoạn đầu, từ trước khi chúng lột xác và gây bệnh. Vaccine mang tên "RTS,S", cho chúng ta cơ chế hệ miễn dịch săn một mẫu protein nhỏ luôn tồn tại trên cơ thể ký sinh trùng.
Tuy nhiên, mức độ bảo vệ mà RTS,S mang lại không đủ mạnh, mà cũng không đủ lâu để giải quyết triệt để dịch bệnh. Thay vào đó, có một vài phương án để chữa bệnh hiệu quả hơn về mặt chi phí, nên RTS,S không được áp dụng nhiều.
Mọi người thường hỏi tôi phải chăng đây là một công việc hao tốn tiền của mà mãi không có thành quả? Tôi chỉ đáp: không hẳn là như vậy. Tất nhiên, tôi rất thất vọng vì đến giờ vẫn chưa có một vaccine giải quyết được câu chuyện này. Tuy nhiên, đây là một việc khó khăn. Ký sinh trùng là một dạng sống phức tạp, vậy nên sẽ rất khó để có một loại vaccine hiệu quả cho từng loại bệnh mà chúng gây ra.
Hơn nữa, các nghiên cứu từ RTS,S cũng cho khoa học một cái nhìn rõ ràng hơn về cách ký sinh trùng sốt rét hoạt động, và manh mối để dừng chúng lại. Trên thực tế, hầu hết những gì chúng ta biết về phản ứng cơ thể trước sốt rét đều đến từ nghiên cứu này.
Giới khoa học hiện này đang hướng đến những cách tiếp cận mới từ hệ miễn dịch, nhằm tạo ra các tế bào có khả năng tích tụ kháng thể mạnh hơn. Một giải pháp khác là tự tổng hợp các kháng thể để đưa vào cơ thể, thay vì dựa vào hệ miễn dịch.
Việc biết trùng sốt rét có thể "khôn" như thế nào khiến tôi trân trọng nỗ lực của thế giới này khi chiến đấu chống lại chúng. Từ năm 2000, tỉ lệ tử vong vì sốt rét đã giảm đến 42%. Và dựa trên những gì tôi đang quan sát, tương lai đánh bại con quái vật biến hình này cũng rất khả thi.
Tham khảo: IFL Science