John Archibald Wheeler (1911-2008) - người tiên phong trong ngành vật lý Mỹ, đặc biệt thành công trong lĩnh vực lý thuyết lượng tử và phân hạch hạt nhân, thậm chí ông còn được ghi nhận với việc đặt ra thuật ngữ "lỗ đen" - là người đã làm mất tài liệu của chính phủ Mỹ về quả bom Hydro (bom H, vũ khí nhiệt hạch) đầu tiên năm 1953.
Nhà vật lý Mỹ John Archibald Wheeler. Nguồn: Britannica
Nhưng có một sự thật ít được biết đến liên quan đến sự biến mất của các tập tin rất nhạy cảm mô tả các vụ thử bom H. Các trang tài liệu bị mất trong một chuyến tàu, sau khi ông vào phòng vệ sinh.
Quá trình đó xảy ra thế nào? Một nhà sử học khoa học đã tìm hiểu và lần đầu tiên tiết lộ chi tiết về vụ mất tích, một câu chuyện bị chôn vùi 66 năm trước.
Tập tin của Wheeler trong tay FBI gần đây đã được phát hành theo Đạo luật Tự do Thông tin, và Alex Wellerstein - một trợ lý giáo sư nghiên cứu khoa học và công nghệ tại Viện Công nghệ Stevens ở Hoboken, New Jersey, Mỹ - đã quyết định điều tra những gì đã xảy ra trên chuyến tàu định mệnh đó.
Wellerstein đã tìm hiểu các hoạt động của Wheeler ở trên tàu để tìm ra lý do tại sao tập tin lại bị mất và chi tiết phát hiện của anh ấy được công bố vào ngày 1/12/2019 trên tạp chí Physics Today.
Trong những năm 1940, các nhà khoa học đã 'mở hộp Pandora' với quả bom nguyên tử đầu tiên, giải phóng vũ khí có sức hủy diệt không thể tưởng tượng.
Sau khi Thế chiến II kết thúc, nghiên cứu tiếp tục mở khóa một "siêu bom" - bom Hydro được kích hoạt bởi phản ứng tổng hợp nguyên tử, tạo ra vụ nổ mạnh gấp hàng trăm lần so với các quả bom phân hạch đã tàn phá thành phố Hiroshima và Nagasaki ở Nhật Bản.
Theo tìm hiểu của Wellerstein, trang web chính của Mỹ để nghiên cứu về bom Hydro được đặt tại Savannah River, Nam Carolina. Nhưng tại Đại học Princeton, nơi Wheeler là giáo sư, ông đã tạo ra và quản lý một dự án bom H có tên là Matterhorn B - chữ "B" là viết tắt của "bomb".
Bom Hydro: Vũ khí tận thế, hủy diệt cả một hòn đảo
Một lực lượng đặc nhiệm Mỹ đã kích nổ quả bom Hydro đầu tiên vào ngày 1 tháng 11 năm 1952, tại đảo Eniwetok Atoll thuộc quần đảo Marshall của Nam Thái Bình Dương, theo tài liệu lưu trữ của quân đội Mỹ. Bán kính vụ nổ gấp mười lần và sức công phá mạnh gấp 1.000 lần vụ nổ bom nguyên tử. Hòn đảo Elugelab, nơi diễn ra cuộc thử nghiệm "hoàn toàn bốc hơi".
Không phải tất cả các nhà khoa học và quan chức Mỹ đều ủng hộ việc tạo ra những vũ khí tận thế như vậy. Nhưng những người ủng hộ bom H tuyên bố rằng Mỹ bắt buộc phải theo kịp sự phát triển vũ khí nguyên tử đang được tiến hành ở Liên Xô.
Để củng cố lập luận cho nghiên cứu và thử nghiệm bom H, nhóm quốc hội giám sát các chương trình nguyên tử của Mỹ là Ủy ban liên hợp về năng lượng nguyên tử đã tạo ra một tài liệu dài 91 trang phác thảo lịch sử của chương trình bom H cho đến các thử nghiệm thành công và đoạn trích sáu trang đã được gửi đến Wheeler để xem xét.
Những tài liệu đó được phân loại là "bí mật" chứ không phải "tối mật" và sẽ được Wheeler xem xét trong chuyến tàu đêm từ Princeton đến Washington, DC, vào ngày 06/1/1953.
Tài liệu tuyệt mật của Ủy ban liên hợp mô tả chi tiết về lịch sử và khoa học chế tạo bom hydro. (Nguồn hình ảnh: Cơ quan lưu trữ quốc gia Mỹ)
Chuyến tàu đêm: Vụ biến mất của tập tài liệu mật
Trong nghiên cứu, Wellerstein phác thảo hành động của Wheeler khi ông chuẩn bị cho hành trình đến Washington. Wheeler đặt các trang tài liệu trong một phong bì màu trắng và lên chiếc tàu đầu tiên ở Princeton lúc 9 giờ 1 phút tối giờ địa phương. Đến 10 giờ 10 phút tối, ông lên đường tới Washington trong một chiếc ô tô giường nằm.
Wheeler sau đó nói với các đặc vụ FBI rằng ông lấy những tờ giấy bí mật ra khỏi phong bì màu trắng và đọc chúng ở bến trước khi đi ngủ. Khi thức dậy vào buổi sáng, ông đặt phong bì màu trắng bên trong một phong bì Manila lớn hơn và mang nó vào phòng vệ sinh.
Sau khi rời khỏi phòng vệ sinh, ông nhận ra rằng mình đã để lại phong bì trong đó và quay trở lại để lấy nó. Phong bì Manila trông như chưa được mở, nhưng khi Wheeler kiểm tra nó thì phát hiện phong bì màu trắng cùng với các trang tài liệu về bom H không có ở đó. Wheeler đã cố gắng tìm kiếm nhưng vô vọng và FBI được giao nhiệm vụ tiếp quản cuộc tìm kiếm.
Bản vẽ sơ đồ của chiếc xe nơi John Wheeler đã qua đêm vào ngày 6 tháng 1 năm 1953. Trên: Sơ đồ ban đầu của Công ty Pullman. Dưới: Sơ đồ làm lại của Wellerstein.
Các hồ sơ của FBI mô tả nỗ lực của họ để theo dõi tập tài liệu: Họ đã thực hiện nhiều cuộc phỏng vấn và tháo dỡ từng mảnh của chiếc xe để khám phá tất cả những nơi có thể dấu tập tin tài liệu.
Các quan chức thậm chí đã nghĩ đến việc giao cho các đặc vụ liên bang đi bộ trên đường ray từ Philadelphia đến Washington nhưng ý tưởng đó cuối cùng đã bị từ bỏ.
Cuối cùng, FBI kết luận rằng các tài liệu bị mất có khả năng không liên quan đến gián điệp và cuộc điều tra không thể khám phá chính xác sự biến mất của những trang tài liệu đó đã xảy ra như thế nào.
"Kịch bản rất có thể là Wheeler đã không đặt nó trở lại trong phong bì sau khi đọc vào tối hôm đó trên tàu và bằng cách nào đó nó đã bị cuốn vào thùng rác và bị phá hủy. Nhưng nếu đó là sự thật thì sẽ không thể xác minh được.", Wellerstein viết trong nghiên cứu của mình.