Đế quốc Kushan là một quốc gia cổ đại trải dài từ Uzbekistan ngày nay đến khu vực ngày nay là miền bắc Ấn Độ, và đã giúp truyền bá Phật giáo đến Đông Á giữa thế kỷ thứ nhất và thế kỷ thứ ba.
Bắt đầu từ những năm 1950, các nhà khảo cổ bắt đầu xác định và nghiên cứu các đồ tạo tác mang "chữ viết Kushan không xác định", tuy nhiên họ không thể hiểu được ý nghĩa của những ký tự bí ẩn đó là gì. Nhưng các nhà nghiên cứu ở Đức và Tajikistan đã công bố vào tháng 7 năm 2023 rằng cuối cùng họ đã giải mã được một phần của hệ thống chữ viết cổ này.
Các nhà nghiên cứu đã hoàn thành điều này bằng cách so sánh một văn bản song ngữ mà các nhà khảo cổ học người Pháp đã tìm thấy ở Afghanistan vào những năm 1960 với một văn bản song ngữ mà các nhà khảo cổ Tajik đã xác định được ở Tajikistan vào năm 2022.
Cái gọi là văn bản song ngữ hoặc tam ngữ là những ví dụ song song về văn bản trình bày gần như cùng một nghĩa, nhưng bằng hai đến ba ngôn ngữ khác nhau. Tương tự như Phiến đá Rosetta, những văn bản có nhiều chữ viết này cho phép các nhà nghiên cứu xác định các ký tự và cụm từ trong hệ thống chữ viết Kushan cổ đại.
Dòng chữ Kushan được phát hiện trên bề mặt đá ở Tajikistan. Ảnh: History
Các nhà khảo cổ lần đầu tiên xác định được chữ viết Kushan vào những năm 1950, khi họ tìm thấy các ký tự được viết bằng mực trên một cầu thang ở Surkh Kotal, Afghanistan. Vào những năm 1960, các nhà khảo cổ học người Pháp đã tìm thấy loại chữ viết này trên một tảng đá ở Dašt-i Nāwur, cũng ở Afghanistan. Văn bản trên tảng đá chứa chữ Kushan cùng với hai chữ viết khác đại diện cho ngôn ngữ Bactria và ngôn ngữ Gāndhārī.
Tuy nhiên, văn bản tam ngữ không ngay lập tức dẫn đến một bước đột phá trong việc hiểu được chữ viết Kushan. Svenja Bonmann, nhà nghiên cứu ngôn ngữ học tại Đại học Cologne ở Đức, đồng thời là tác giả chính của nghiên cứu gần đây cho biết, điều này một phần là do các nhà khảo cổ học người Pháp đã chụp những bức ảnh chất lượng thấp của văn bản song ngữ và sử dụng một bản vẽ không chính xác về nó để thảo luận về phát hiện này. Bài báo về chữ viết Kushan không xác định được đăng trên tạp chí Transactions of the Philological Society vào tháng 7 năm 2023.
Không có hình ảnh rõ ràng, chính xác của văn bản song ngữ, các nhà nghiên cứu không thể dịch bộ chữ Kushan chưa biết. Trong vài thập kỷ tiếp theo, các nhà khảo cổ học đã tìm thấy nhiều ví dụ khác về chữ viết này, bao gồm cả một chiếc bát bạc có khắc chữ ở Kazakhstan, nhưng ý nghĩa của nó vẫn chưa thể giải đáp. Sau đó, vào năm 2022, các nhà khảo cổ học Tajikistan đã xác định được một văn bản song ngữ tại Hẻm núi Almosi ở Tajikistan có chứa chữ viết Kushan chưa được biết đến cùng với ngôn ngữ Bactria.
Jakob Halfmann, một nhà nghiên cứu ngôn ngữ học tại Đại học Cologne và là đồng tác giả của bài báo gần đây cho biết: "Các nhà khảo cổ học đang theo dõi thông tin do một người đàn ông địa phương cung cấp. Anh ấy đã nhìn thấy những dòng chữ trên sườn núi gần nơi anh ấy sống, và anh ấy đã cố gắng nói với các nhà khảo cổ về điều này một thời gian, nhưng họ chỉ tin anh ấy và lắng nghe anh ấy vào năm ngoái. Và sau đó họ bắt đầu một cuộc thám hiểm và thực sự phát hiện ra rằng thực sự có những dòng chữ ở đó".
Các nhà khảo cổ lần đầu tiên xác định được chữ viết Kushan vào những năm 1950. Ảnh: History
Sau khi xác định vị trí của chữ viết song ngữ, nhà khảo cổ học người Tajik Bobomullo Bobomulloev đã làm việc với Bonmann, Halfmann và Natalie Korobzow, một nhà nghiên cứu ngôn ngữ học khác tại Đại học Cologne, để giải mã văn bản (Bobomulloev và Korobzow cũng là đồng tác giả của bài báo gần đây).
Một trong những phát hiện quan trọng của họ là tên của nhà cai trị, vua Vema Takhtu xuất hiện trong các phần Bactria của cả văn bản song ngữ và tam ngữ, cho phép họ xác định tên của ông trong cả hai phần của văn tự Kushan.
Phương pháp này tương tự như quy trình mà nhà ngữ văn học người Pháp Jean-François Champollion đã sử dụng khi dịch Phiến đá Rosetta, nơi nổi tiếng có một đoạn văn được viết bằng chữ tượng hình Ai Cập, chữ viết Demotic của Ai Cập và chữ viết Hy Lạp. Champollion bắt đầu bằng cách xác định những tên hoàng gia như Cleopatra trong chữ viết Hy Lạp và sau đó tìm thấy chúng trong các phần của đá Ai Cập cổ đại.
Đế quốc Quý Sương, tức Đế quốc Kushan là một cường quốc cổ đại tại Trung Á. Vào thời đỉnh cao (105-250), đế chế này trải dài từ Tajikistan tới Biển Caspi và từ Afghanistan xuống đến lưu vực sông Hằng. Do nằm tại trục giao thông huyết mạch của Trung Á, họ có quan hệ ngoại giao với Đế chế La Mã, Ba Tư Sassanid và nhà Hán Trung Quốc, và trong vài thế kỷ họ là trung tâm trao đổi giữa Đông Phương và Tây Phương. Ảnh: History
Hầu hết các ví dụ khảo cổ về chữ viết Kushan chưa được biết đến có niên đại từ thế kỷ thứ hai trước Công nguyên đến thế kỷ thứ ba, và được tìm thấy ở các quốc gia ngày nay là Kazakhstan, Uzbekistan, Tajikistan và Afghanistan. Chữ viết tương ứng với một ngôn ngữ Iran không xác định có khả năng là một trong những ngôn ngữ chính thức của Đế quốc Kushan, cùng với các ngôn ngữ như Bactria, Gāndhārī và tiếng Phạn.
Một lý do khiến nghiên cứu của Bonmann và đồng nghiệp của cô có ý nghĩa quan trọng là nó cung cấp thêm bằng chứng về sự tồn tại của Vema Takhtu, người đã cai trị Đế chế Kushan trong thế kỷ thứ nhất và mở rộng phạm vi cai trị của nó sang phía tây bắc Ấn Độ. Trước đây, một số học giả đã tranh luận liệu vị vua này có thực sự tồn tại hay không. Việc xác định tên của ông trong hai ví dụ khác nhau về chữ viết Kushan đã bổ sung thêm bằng chứng lịch sử rằng ông là một nhà cai trị quan trọng của Đế chế Kushan.
Ngoài việc xác định tên của Vema Takhtu, các tác giả của bài báo gần đây cũng xác định các cụm từ “vua của các vị vua” và “vị cứu tinh vĩ đại”—cả hai đều mô tả về Vema Takhtu. Các tác giả ước tính rằng họ đã giải mã được khoảng một nửa số ký tự Kushan và hy vọng sẽ giải mã được nhiều hơn nữa trong tương lai. Nghiên cứu sâu hơn có thể cung cấp thêm thông tin về đế chế và những người sống ở đó khoảng hai thiên niên kỷ trước.
