Tháng 3/2025, Viện Sinh thái Nhiệt đới (Trung tâm Nhiệt đới Việt – Nga) đã ghi nhận một đôi vịt mỏ nhọn (Mergus squamatus) tại hồ Ba Bể, thuộc Vườn quốc gia Ba Bể (Bắc Kạn cũ nay là Thái Nguyên). Đôi chim quý hiếm này đang dừng chân kiếm ăn trong hành trình di cư, đánh dấu thêm một lần hiếm hoi loài này được ghi nhận tại Việt Nam.
Vịt mỏ nhọn, tên tiếng Anh là Scaly-sided Merganser, là một trong những loài vịt lặn đặc hữu của châu Á, được xếp loại Nguy cấp (EN) trong Danh lục Đỏ của IUCN và thuộc Phụ lục II của Công ước về các loài di cư (CMS). Tại Việt Nam, loài này cũng nằm trong Phụ lục IIB của Nghị định 84/2021/NĐ-CP và được xếp mức Rất nguy cấp (CR) trong Sách Đỏ Việt Nam 2025.
Loài chim có kích thước cơ thể từ 52–58 cm, nổi bật với chiếc mỏ dài, mảnh và nhọn – đặc trưng của nhóm vịt chuyên lặn bắt cá. Chim trống có bộ lông bắt mắt với đầu xanh đen, thân trắng đen xen kẽ và các vệt lông hình vảy đặc trưng hai bên sườn. Chim mái có màu hung nâu và lông hình vảy xám nhạt ở cổ và ngực.
Đôi vịt mỏ nhọn (ảnh Viện Sinh thái Nhiệt đới).
Chỉ thị cho hệ sinh thái sông suối sạch
Vịt mỏ nhọn sống phụ thuộc vào các dòng sông, hồ tự nhiên có nước trong lành, nhiều cá và động vật thủy sinh, thường là những nơi còn giữ được rừng nguyên sinh và ít bị con người tác động. Sự hiện diện của loài là chỉ dấu sinh thái quý giá, cho thấy hệ sinh thái rừng, sông còn nguyên vẹn và khỏe mạnh.
Việc bảo vệ vịt mỏ nhọn không chỉ cứu một loài chim quý hiếm khỏi bờ vực tuyệt chủng, mà còn đồng nghĩa với bảo vệ rừng đầu nguồn, giữ nguồn nước sạch và bảo tồn đa dạng sinh học liên kết.
Vịt mỏ nhọn có tập tính sinh học đặc biệt như làm tổ trong hốc cây, sinh sản ở rừng vùng núi phía bắc và di cư về phương nam vào mùa đông. Loài chim này đóng vai trò quan trọng trong nghiên cứu tiến hóa, thích nghi sinh thái và là một chỉ thị hữu hiệu để theo dõi tác động của biến đổi khí hậu đến chim di cư.
Việt Nam là một trong những quốc gia nằm trên hành lang di cư của loài. Do đó, bảo tồn vịt mỏ nhọn cũng là một phần trách nhiệm quốc tế, thực hiện các cam kết theo Công ước Đa dạng Sinh học (CBD), Công ước Ramsar và CMS.
Cảnh báo phát triển thiếu bền vững
Số lượng vịt mỏ nhọn trên toàn cầu hiện chỉ còn khoảng 2.000–2.500 cá thể, trong đó cá thể di cư qua Việt Nam được ước tính ít hơn 50 cá thể. Nguyên nhân suy giảm chủ yếu do:Phá rừng đầu nguồn; Xây dựng thủy điện nhỏ tràn lan; Ô nhiễm nguồn nước sông suối; Nạn săn bắt trái phép.
Loài chim này đang gióng lên hồi chuông cảnh báo về hệ lụy của phát triển thiếu bền vững, và đặt ra yêu cầu cấp thiết trong việc định hướng chính sách theo hướng sinh thái và bảo tồn dài hạn.
Để bảo vệ loài chim này và nhiều loài chim hoang dã khác, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Chỉ thị 04/CT-TTg (năm 2022) yêu cầu các bộ, ngành và địa phương thực hiện đồng bộ các giải pháp quản lý, giám sát và bảo tồn chim hoang dã, chim di cư tại Việt Nam.
Theo Điều 234 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi năm 2017), hành vi săn bắt trái phép các loài động vật hoang dã nguy cấp, trong đó có vịt mỏ nhọn, có thể bị xử lý hình sự với mức phạt từ 7 đến 15 năm tù.
Việc bảo tồn vịt mỏ nhọn mang nhiều tầng ý nghĩa:
- Giữ lại một mắt xích quý hiếm trong hệ sinh thái rừng – sông tự nhiên
- Bảo vệ sinh cảnh sống chung của nhiều loài thủy sinh khác
- Góp phần thực hiện các cam kết quốc tế về bảo tồn đa dạng sinh học
- Mở ra tiềm năng giáo dục môi trường, du lịch sinh thái và nghiên cứu khoa học
Việc ghi nhận vịt mỏ nhọn tại hồ Ba Bể một lần nữa nhấn mạnh giá trị sinh thái đặc biệt của các vùng đất ngập nước và rừng đặc dụng tại Việt Nam, đồng thời kêu gọi hành động khẩn cấp nhằm giữ lại những biểu tượng cuối cùng của thiên nhiên hoang dã.