Vùng đất Gio An (huyện Gio Linh, tỉnh Quảng Trị) nổi tiếng khắp vùng vì ở địa phương này còn tồn tại một hệ thống giếng cổ hàng nghìn năm tuổi của người Chăm Pa xưa.
Hệ thống giếng cổ này hiện còn 14 giếng khác nhau với các tên gọi: Giếng Côi, giếng Dưới, giếng Búng, giếng Trạng, giếng Đào, giếng Gái 1, giếng Gái 2, giếng Nậy, Giếng Tép, giếng Ông, giếng Bà, giếng Gai, giếng Máng và giếng Pheo.
Theo các nhà khoa học, hệ thống giếng cổ ở Gio An ra đời vào cuối thời đại đồ đá cách đây khoảng 5.000 năm. Chủ nhân của nó từ xa xưa là người Chăm Pa với trình độ văn minh khá cao, sau này được người Việt thừa hưởng lại.
Con đường với những bậc thang bằng đá dẫn xuống hệ thống giếng cổ hàng nghìn năm tuổi ở Gio An. (Ảnh: Nguyễn Vương)
Người dân xã Gio An cho hay, giếng cổ xưa chia làm 3 loại được xây dựng tuỳ theo mặt bằng, độ chênh nhau của sườn đồi và nguồn nước.
Loại thứ nhất là giếng có cấu trúc hoàn chỉnh nhất, được xây dựng ở những khu đông dân cư và có nguồn nước ngầm mạnh.
Đối với giếng này, các khu vực sử dụng nước được phân định hệ thống rõ ràng, tuân thủ theo những quy định nghiêm ngặt như bể lắng chỉ dùng lấy nước sinh hoạt, bể dùng cho việc tắm giặt thì riêng, bể dùng cho gia súc riêng.
Nguồn nước tràn dư thừa theo hệ thống kênh làm bằng đá phải qua các ruộng rau, sau đó mới ra đến các hồ chứa, ruộng trũng.
Loại giếng thứ hai có kết cấu đơn giản hơn nhưng nguyên tắc căn bản vẫn mang dạng cấu trúc gồm phần tầng đá gia cố, bể lắng và tràn vào hố chứa nhưng không thông qua máng dẫn nước.
Loại thứ ba là giếng đào và đặt nổi lên những khối đá được chế tác thành hình trụ rỗng. Đây là kỹ thuật khai thác nước với dạng cấu trúc độc đáo dựa trên nguyên tắc bình thông nhau.
Các ống đá được xếp chồng và nâng mặt nước trong giếng cao hẳn lên, từ đó tạo nên độ chênh với mặt bằng của lòng mương dẫn, nước sẽ theo các lỗ khoét trên thành giếng tràn ra ngoài.
Dưới đây là một số hình ảnh về hệ thống giếng cổ hàng nghìn năm tuổi ở xã Gio An (huyện Gio Linh, tỉnh Quảng Trị):
Hệ thống giếng cổ ở Gio An được xây dựng chủ yếu bằng đá mồ côi sắp xếp lại với nhau một cách công phu. (Ảnh: Nguyễn Vương)
Giếng cổ ở Gio An thể hiện kỹ thuật khai thác nước với dạng cấu trúc độc đáo, trình độ xếp đá điêu luyện của người xưa trong quá trình ngăn dòng, lập bể, khai mương để tận dụng những mạch nước ngầm tự nhiên từ triền đồi ở những độ cao khác nhau. (Ảnh: Nguyễn Vương)
Trải qua thời gian, chiến tranh tàn phá nhưng hiện tại hệ thống giếng cổ của người Chăm Pa xưa vẫn còn khá nguyên vẹn. (Ảnh: Nguyễn Vương)
Giếng cổ nghìn năm tuổi vẫn giữ được vẻ đẹp hoang sơ và luôn gắn bó với đời sống của người dân địa phương. (Ảnh: Nguyễn Vương)
(Ảnh: Nguyễn Vương)
(Ảnh: Nguyễn Vương)
(Ảnh: Nguyễn Vương)
Từ bao đời nay, cư dân Gio An vẫn sống và sinh hoạt gắn liền nguồn nước chảy ra từ giếng cổ. (Ảnh: Nguyễn Vương)
(Ảnh: Nguyễn Vương)
Cũng nhờ nguồn nước từ hệ thống giếng cổ mà người dân Gio An phát triển được nghề trồng loại rau "đặc sản" của địa phương là rau liệt (xà lách xoong) để phát triển kinh tế. (Ảnh: Nguyễn Vương)
Những ruộng rau liệt xanh tốt cạnh dòng nước mát lành của giếng cổ nghìn năm tuổi. (Ảnh: Nguyễn Vương)
Năm 2001, hệ thống giếng cổ Gio An đã được Bộ Văn hóa Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng di tích lịch sử, văn hóa cấp quốc gia. (Ảnh: Nguyễn Vương)