Xin trân trọng giới thiệu tới độc giả bài viết của ông dưới đây.
Tại
sao Donald Trump thắng cử?
Đã có rất rất nhiều người trả lời câu hỏi
này nhưng dù đồng ý với đa số các phân tích, tôi vẫn thấy các câu trả
lời đó chưa thực sự đầy đủ. Mọi người chủ yếu tập trung vào sự bất mãn
của tầng lớp trung lưu da trắng mất việc vì toàn cầu hoá, chán ngán sự
dối trá của giới chính trị gia chóp bu hay nỗi lo sợ khủng bố
cộng với sự kỳ thị các sắc dân nhập cư.
Một số khác đổ lỗi cho Facebook
giúp phe ủng hộ Donald Trump lưu truyền các thông tin bịa đặt hay lá thư
của giám đốc FBI James Comey ngày 28/10 làm thay đổi cán cân.
Với tôi
có ba lý do chính kết hợp chặt chẽ với nhau, thiếu một trong ba Trump đã
không thể thắng.
Ba lý do đó là: (i) Đặc thù của hệ thống bầu cử tổng thống Mỹ thông qua đại cử tri, (ii) Sai lầm và yếu kém trong chiến dịch tranh cử của Hillary Clinton, (iii) Sự phân cực chính trị trong xã hội Mỹ.
Hệ thống Đại cử tri (Electoral College - EC)
Nếu
cuộc bầu cử vừa rồi diễn ra ở một nước nào khác chứ không phải Mỹ,
Hillary Clinton đã thắng cử vì bà có tổng số phiếu phổ thông [popular
vote] cao hơn Donald Trump.
Đây là lần thứ tư trong lịch sử bầu cử
tổng thống Mỹ mà ứng viên có số phiếu bầu phổ thông cao hơn thất bại vì
thua số phiếu EC. Cả bốn lần bên thua cuộc đều là người của đảng Dân
chủ, lần cuối cùng năm 2000 khi Al Gore thua George Bush.
Hệ thống bầu
cử Tổng thống với cơ chế EC và "winner take all" [người nào giành được đa số phiếu phổ thông ở một tiểu bang sẽ được trao 100% số phiếu đại cử tri của tiểu bang đó] khá
giống với hệ thống bầu thượng viện của các nước theo thể chế liên bang.
Nguyên tắc này cho phép các bang nhỏ có tiếng nói lớn hơn trong hệ thống
chính trị quốc gia vì họ luôn có một trọng số bầu cử cố định bất kể
bang nhỏ hay lớn.
Tuy nhiên nhược điểm của nó là nhiều khi một
bang/thành viên nhỏ có thể cản trở sự đồng thuận của toàn bộ hệ thống,
ví dụ trường hợp 3,6 triệu dân bang Wallonia của Bỉ đã suýt nữa phá vỡ
hiệp định thương mại tự do giữa Canada và EU của hơn nửa tỷ người hồi
tháng trước.
Một nhược điểm nữa của hệ thống này có thể thấy trong nhiều thượng viện các nước liên bang là một vài chính trị gia độc lập hoặc của các đảng nhỏ có khuynh hướng dân túy có thể thắng cử.
Có lẽ nhiều bạn đã nhìn thấy đồ thị "Path to victory" này của Nate Silver, hình tượng hoá rất dễ hiểu tình hình phân bổ số phiếu EC ngay trước ngày bầu cử:
Theo
đó hai ứng viên xuất phát từ hai đầu là hai bang họ có xác suất thắng
cử cao nhất, với Hillary Clinton là Washington DC, với Donald Trump là Nebraska. Các bang tiếp
tục được xếp vào đồ thị từ hai phía theo thứ tự xác suất giảm dần. Điểm
giữa của đồ thị là nơi mỗi ứng viên sẽ được 269 phiếu EC.
Cho đến đêm
trước cuộc bầu cử theo tính toán của Nate Silver bang New Hampshire rơi
vào điểm giữa và Hillary Clinton có một chút lợi thế ở bang này. Tất nhiên đây chỉ là
dự đoán của chuyên gia này và trừ các bang ở hẳn hai đầu, nghĩa là nơi
hai ứng viên có ưu thế gần như tuyệt đối, các bang nằm hai bên đường
trung tuyến hoàn toàn có thể có kết quả khác với dự báo.
Tuy nhiên cả
Nate Silver lẫn đa số các nhà bình luận khác đều cho rằng trận chiến
thực sự sẽ ở các bang Florida, Iowa, Ohio, và North Carolina. Vì Donald Trump nằm ở
"chiếu dưới" nên ông ta buộc phải thắng hết ở các bang này, chỉ cần mất
1 trong số đó là cửa thắng của Donald Trump gần như không còn.
Hầu hết mọi người, trong đó có tôi, cho rằng khả năng Clinton giành được 1 trong 4 bang đó khá cao, chưa kể kết quả bầu cử sớm của Florida và Nevada cho thấy tỷ lệ đi bỏ phiếu của dân Mỹ Latin rất lớn, là dấu hiệu tốt cho Hillary Clinton.
Tám
tháng trước ngày bầu cử nhà báo Jim Edwards (Business Insider) đọc được
một bài phân tích trên Quora của Matthew Gagnon, một nhà phân tích
chính trị ít tên tuổi, về khả năng Trump thắng cử. Gagnon dự đoán Trump
sẽ thắng Pennsylvania, Ohio, Michigan và Wisconsin, đủ để vượt qua
ngưỡng 270 phiếu EC.
Lập luận của Gagnon hệt như của Michael Moore sau
này, những bang nói trên dù có truyền thống bầu cho đảng Dân chủ nhưng
lần này tầng lớp trung niên da trắng mất việc vì toàn cầu hoá rất dễ bị
thuyết phục bỏ phiếu cho Trump.
Ở thời điểm đó Trump còn chưa thắng vòng bầu cử sơ bộ của đảng Cộng hoà, nhưng Edwards, sử dụng một công cụ mô phỏng
của chính Nate Silver trên trang web 538, chỉ ra rằng khả năng này hoàn
toàn có thể xảy ra.
Con đường ngắn nhất và dễ nhất để Trump thắng cử là
tập trung nguồn lực vận động tranh cử để lấy phiếu của nhóm cử tri
non-college white [người da trắng không có bằng đại học].
Tính toán của Edwards cho thấy nếu Trump tăng được tỷ
lệ ủng hộ của nhóm này từ 62% (tỷ lệ ủng hộ Mitt Romney năm 2012) lên
69% thì cục diện sẽ thay đổi hoàn toàn. Đến gần ngày bầu cử Edwards tính
lại thì Trump chỉ cần tăng tỷ lệ này lên 65% là sẽ thắng.
Kết quả theo exit polls ngày 8/11 Trump đã nâng được tỷ lệ nhóm non-college white bỏ phiếu cho mình lên 67%.
Như
vậy ngoài việc "tử thủ" các bang Florida, North Carolina, Ohio, và
Iowa, Trump đã âm thầm tập hậu vào các bang Midwest/Rust-belt [khu vực trung tây/đông bắc nước Mỹ, từng một thời công nghiệp phát triển, nhưng nay đã suy thoái]. Phe Clinton
và đa số các nhà bình luận cho rằng đây là "Bức tường xanh" bất khả xâm phạm
của đảng Dân chủ.
Thực ra từ tháng 9/2016 Nate Silver đã nhận xét rằng
phe Dân chủ có rủi ro là những bang này là khu vực "buộc phải thắng",
chỉ cần mất một bang trong vùng Rust-belt là xác suất thắng cử của Hillary Clinton sẽ
giảm nghiêm trọng.
Vì mô phỏng của Silver sử dụng giả định sai số các
polls có tương quan dương với nhau (nghĩa là nếu một bang bất ngờ
chuyển màu thì những bang lân cận sẽ bị ảnh hưởng cùng hướng), "Bức tường xanh"
của phe Dân chủ lại rất gần khu vực các bang chiến trường (North Carolina,
Georgia) nên dự báo của Nate Silver cho Hillary Clinton xác suất thắng thấp hơn hẳn
của các tổ chức dự báo khác (NYT, PEC).
Điều này làm Silver bị cả hai phe công kích cho rằng ông ta dự báo sai. Nhưng nếu nhìn vào đồ thị "Path to victory" bên trên có thể thấy những bang "Bức tường xanh" đó quả thực nằm rất gần vùng nguy hiểm, nếu cử tri ở 4 bang chiến trường ngả sang phía Trump thì xu hướng này dễ lan sang các bang lân cận.
Sau
khi Trump thắng cử và số liệu phiếu bầu được thống kê, Nate Silver đưa
ra một phân tích đáng giật mình. Theo đó, nếu trong 100 người bỏ phiếu
cho Donald Trump, chỉ cần 1 người chuyển sang bỏ cho Hillary Clinton, nghĩa là chỉ cần xấp xỉ 2% tỷ lệ dao động, là Hillary Clinton đã chiến thắng với hơn 300 phiếu EC và Silver sẽ dự
báo đúng kết quả của 49 trong tổng số 51 bang, không tệ so với năm 2012.
Điều này ngoài việc cho thấy thực ra cuộc bầu cử này sít sao hơn tất cả
các dự đoán trước đó, kể cả của Nate Silver, nhưng nó cũng chỉ ra một
điểm yếu quan trọng của hệ thống EC bầu cử tổng thống Mỹ.
Nhìn lại đồ
thị "Path to victory" bên trên bạn có thể thấy thực ra tổng thống Mỹ
được quyết định bởi khoảng trên dưới 10 bang ở giữa chứ không phải toàn
bộ 51 bang. Do đó ứng cử viên nào thuyết phục được cử tri ở những bang
này thì nhiều khả năng sẽ dành thắng lợi, bất kể đa số dân chúng có đồng
ý với ông/bà ta hay không.
Cho dù không tán thành hầu hết các chính sách/quan điểm của Donald Trump, tôi không thể không đồng ý với phát biểu của ông ta năm 2012 là hệ thống EC của Mỹ rất phản dân chủ.
Chiến dịch tranh cử của Hillary Clinton
Năm
2012, Obama thắng cử vang dội nhờ một phần vào việc phân tích số liệu
trong quá trình tranh cử. Bởi vậy không khó đoán cả phe Hillary Clinton lẫn Donald Trump đều
đầu tư vào các hệ thống thu thập và phân tích số liệu trong lần bầu cử
này. Tổng ngân sách chiến dịch tranh cử của Hillary Clinton gấp đôi của Donald Trump, nên không khó
đoán Clinton chi nhiều hơn cho hoạt động phân tích số liệu.
Tuy nhiên nhiều
tiền chưa chắc đã chất lượng, những tiết lộ sau cuộc bầu cử cho biết
thuật toán Ada mà phe Hillary Clinton sử dụng đã có những dự báo sai lầm. Cụ thể, dù
Ada dự đoán đúng Pennsylvania có rủi ro, nó đã quá chủ quan với những
bang khác trong "Bức tường xanh".
Kết quả là bất chấp Donald Trump đã đến Wisconsin vận
động cử tri nhiều lần, Hillary Clinton không một lần dừng lại bang này trong suốt
quá trình tranh cử vì đinh ninh rằng mình sẽ dễ dàng thắng ở đây. Cho
đến giữa tháng 10 phe Hillary Clinton đã chủ quan đến mức cho rằng mình chắc chắn
thắng nên bắt đầu quay ra vận động cho các ứng viên thượng viện và thống đốc của đảng Dân chủ (down-ballot vote).
Phải đến sát ngày bầu cử Ada mới phát hiện ra tình hình có vẻ nguy hiểm ở Michigan, phe Hillary Clinton lập tức dồn lực vào bang này, cử cả Bill và Obama đến vận động nhưng đã quá muộn. Số người đi bỏ phiếu ở Detroit, thành trì của phe Dân chủ ở Michigan, quá thấp không đủ để lật ngược tình thế trong toàn bang.
Trump vận động tranh cử ở Green Bay, Wisconsin, ngày 17/10. Ảnh: NYT
Tất
nhiên thuật toán chỉ là một phần, số liệu đầu vào mới là yếu tố quyết
định. Ada, giống như tất cả các mô hình dự báo khác đều sử dụng số liệu
thăm dò dư luận (polls) ở cấp bang và cấp liên bang. Tính trung bình các polls đó đánh giá
thấp Donald Trump khoảng 3ppt, cao hơn nhiều so với tỷ lệ dao động 2% cần thiết để
thay đổi kết quả bầu cử như Nate Silver đã tính toán sau này.
Tất nhiên
bản thân phe Donald Trump cũng sử dụng số liệu của các polls nên mô hình của họ
cũng chỉ dự đoán xác suất thắng của Trump xấp xỉ 30%, nghĩa là không
khác mấy Nate Silver.
Phe Donald Trump thuê Cambridge Analytica, một công ty
chuyên xử lý/phân tích dữ liệu, chạy mô hình cho mình. Công ty này là
chi nhánh Mỹ của SCL Group ở London, công ty số liệu đã giúp phe ủng hộ Brexit
thắng trong cuộc trưng cầu dân ý hồi tháng 6.
Phân tích số liệu cử tri
và hệ thống EC, Cambridge Analytica đã có kết luận khá giống Gagnon là
Trump phải tập trung vào giới cử tri trung niên da trắng ở ba bang khu
vực Rusk-belt là Michigan, Wisconsin và Pennsylvania.
Đó là lý do tại sao Trump đã rất tích cực vận động tranh cử ở khu vực này bất chấp bị chê bai là húc đầu vào đá. Vài ngày trước bầu cử Cambridge Analytica đã xác định Trump sẽ thắng khoảng 2-2.5ppt ở đây, điều mà báo chí chính thống không ai dự báo được.
Chiến
dịch tranh cử của phe Hillary Clinton không chỉ kém hơn về mặt phân tích số liệu.
Với nguồn lực vượt trội, được vô số các ngôi sao cũng như các CEO nổi tiếng
ủng hộ, được hầu như tất cả các tờ báo lớn, kênh truyền hình uy tín chống lưng, Hillary Clinton đã không thể kéo nhiều cử tri của mình đến các hòm phiếu
ngày 8/11 so với Obama 4 năm trước đó.
Không chỉ đa số cử tri thuộc nhóm da trắng không có bằng đại học, 58% toàn bộ nhóm dân da trắng, nhóm cử tri lớn nhất,
đã bỏ phiếu cho Trump. Thậm chí tỷ lệ phụ nữ da trắng có bằng đại học ngả về phía
Donald Trump cũng lớn hơn phía Hillary Clinton bất chấp những quan điểm/phát biểu cực kỳ thô
lỗ/kỳ thị giới tính của ứng cử viên này.
Kết quả exit poll [thăm dò cử tri ngay sau khi bỏ phiếu] dưới đây cho thấy Hillary Clinton đã mất phiếu của tất cả các sắc dân chứ không chỉ dân da trắng so với Obama năm 2012, một bằng chứng rõ ràng về sự kém cỏi của kỳ vận động tranh cử của phe Dân chủ.
Một
điểm yếu quan trọng nữa là Hillary Clinton đã mất nhiều phiếu hơn cho nhóm cử tri
độc lập, đảng Xanh (Green) và đảng Tự do (Libertarian). Bên cạnh đó dù
giành được 7% phiếu bầu của các cử tri Cộng hoà nhưng Hillary Clinton lại bị mất 9%
từ chính cử tri của đảng của mình, thậm chí bị mất 14% cử tri LGBT (cộng đồng người đồng tính, dị tính và song tính) vào
tay Trump.
Bất kể tính khí thất thường và vô số cảnh báo không được để
Trump nắm giữ nút khai hoả vũ khí hạt nhân, Hillary Clinton chỉ được 34% quân nhân
ủng hộ so với 61% dành cho một kẻ không những đã trốn quân dịch mà còn
dám dè bỉu John McCain và Humauyn Khan, những người hùng thực sự của
quân đội Mỹ.
Còn nhiều con số thống kê exit poll khác cho thấy đối đầu với một đối thủ đầy scandal như Trump nhưng cuộc vận động tranh cử của Hillary Clinton đã không giành được ưu thế tuyệt đối, để rồi bức thư của Comey ngày 28/10 trở thành sợi rơm cuối cùng đánh sụm lưng con lừa Dân chủ.
Sai
lầm lớn nhất của chiến dịch tranh cử của Hillary Clinton là đã bị cuốn theo trào lưu
nói xấu, công kích cá nhân vô cùng tồi tệ của Trump. Thay vì tập trung
phân tích sự nguy hiểm, sai lầm, trống rỗng trong các chính sách dân túy của Trump, Hillary Clinton lại chạy đua nói xấu cá nhân, điều mà chắc chắn
bà không thể thắng một kẻ mạnh mồm/trơ trẽn như Trump.
Nhiều nhà bình
luận cho rằng cuộc bầu cử năm 2016 này "bẩn thỉu" nhất trong lịch sử Mỹ vì
hai ứng viên chỉ chăm chăm bới móc, đả kích nhau. Vận động tranh cử như
vậy không những bỏ qua các thảo luận chính sách quan trọng mà còn làm
suy yếu niềm tin và sự tôn trọng của cử tri đối với hai bên, cả bên
thắng cuộc sau này.
Không phải ngẫu nhiên mà những quốc gia như Nga hay Trung Quốc "hả hê" nhìn Trump thắng cử. Đó là bằng chứng rõ nhất cho tuyên truyền của họ là dân chủ phương Tây thực ra chỉ là một trò hề giả tạo. Trong gần 6 tháng của chiến dịch tranh cử chính thức, Hillary Clinton (và Donald Trump) đã làm hình ảnh của giới chính trị gia tồi tệ hơn trong mắt người dân, cả ở Mỹ lẫn những dân tộc đang mong muốn hướng đến một xã hội dân chủ như Mỹ.
Sự phân cực chính trị trong xã hội Mỹ
Đã
có rất nhiều phân tích những lý do kinh tế/xã hội và cả tâm lý chán
ngán giới chính trị gia chóp bu dẫn đến thất bại của Hillary Clinton. Tôi sẽ
không nói thêm về những vấn đề đó nữa mà muốn chỉ ra một điểm ít nhà
bình luận quan tâm đến: Tính phân cực trong cơ cấu chính trị Mỹ.
Ở hầu
hết các nền dân chủ trưởng thành (Mỹ, Anh, Úc, Canada...) hệ thống chính
trị có hai đảng lớn chi phối, thường một đảng theo khuynh hướng bảo thủ
(conservative), đảng kia theo khunh hướng tự do (liberal) thay nhau nắm
quyền.
Quan điểm trung tâm của hai đảng có lúc gần, lúc xa nhau, phản
ánh sự phân cực chính trị trong dân chúng. Khi sự phân cực trở nên gay
gắt hệ thống chính trị sẽ khó vận hành vì hai bên ít còn điểm chung nên
không dễ thoả hiệp.
Đây là đặc điểm của hệ thống chính trị Mỹ trước cuộc bầu cử vừa rồi khi phe Cộng hoà bị nhánh Tea Party đẩy sang cực hữu còn phe Dân chủ bị phong trào Chiếm phố Wall đẩy sang cực tả từ vài năm trước. Chính quyền Obama là nạn nhân của tình trạng phân cực này khi hầu hết các chính sách mấy năm sau này đều bị Quốc hội Mỹ do phe Cộng hoà nắm ngăn cản, bộ máy hành chính thậm chí còn bị đóng cửa hơn 2 tuần cuối năm 2013.
Một
hệ quả nữa của sự phân cực là khi cuộc đua vào vị trí ứng cử viên của hai
đảng chính thức bắt đầu cuối năm ngoái, những thành phần cực đoan của cả
hai phía dễ dàng nổi lên. Phe Dân chủ có Bernie Sanders, phe Cộng hoà có
Ted Cruz, Rand Paul, Ben Carson và tất nhiên là Donald Trump.
Trump với
bản tính "thích bắt nạt" của mình đã sử dụng một chiến thuật vô cùng tàn khốc
triệt hạ không thương tiếc các đối thủ khác đồng thời nhử ra những chính
sách tận cùng của cánh hữu: Hứa lùng bắt và trục xuất hàng chục triệu người
nhập cư lậu; đòi xây tường ở biên giới rồi bắt Mexico phải trả chi phí; sẵn
sàng vi phạm nhân quyền cho mục tiêu chống khủng bố (tra tấn tù binh,
bắt/giết gia đình của các nghi can khủng bố); cấm vô giới hạn phá thai
đồng thời thả nổi vô giới hạn quyền sử dụng súng.
Khi cuộc thảm sát ở
nhà hát Bataclan xảy ra, Trump tuyên bố nếu ông ta có mặt ở đó thì tình
hình đã khác vì ông ta luôn đem súng theo người. Trump cũng làm hài lòng
giới chóp bu Cộng hoà với lời hứa sẽ huỷ bỏ Obamacare,
Dodd-Frank, và cách chính sách bảo vệ môi trường/chống biến đổi khí hậu,
đồng thời tăng chi tiêu quốc phòng và cắt giảm thuế cho doanh
nghiệp/giới giàu có.
Tuy nhiên ông ta thừa thông minh để hiểu chỉ có phiếu của phe cực hữu sẽ không thể đủ, muốn thắng cử phải giành được ủng hộ của một bộ phận cánh tả. Đó là lý do Trump tuyên bố sẽ huỷ bỏ TPP, đàm phán lại NAFTA, đánh 45% thuế lên hàng hoá nhập khẩu từ Trung Quốc.
Nền tảng tranh cử cực kỳ khôn ngoan này đáng ra phải đưa Donald Trump thành ứng cử viên
con cưng của đảng Cộng hoà. Nhưng tính khí bất thường/bốc đồng/tự phụ
của ông ta cộng với vô số scandal và những lời phát biểu thoá mạ đối thủ
rất vô văn hoá, những lời nói dối/bịa đặt không ngượng mồm đã làm cả cử
tri lẫn giới tinh hoa của cả hai đảng cho rằng ông ta không phù hợp cho vị
trí lãnh đạo cao nhất nước Mỹ.
Quan điểm khá thân thiện với Nga/Putin
và ý tưởng rút dần vai trò "sen đầm" của Mỹ trên trường quốc tế cũng làm
đảng Cộng hoà lo ngại. Nhưng ở thời điểm 2016, đảng Cộng hoà đã bị đẩy
sang cực hữu quá xa nên những ứng viên trung dung hơn như Jeff Bush,
Marco Rubio, John Kasich không chịu nổi nhiệt tấn công của Trump dần dần
rớt lại trong vòng sơ bộ.
Đảng Cộng hoà đã phải "bịt mũi" đề cử Trump làm người đại diện cho mình, trong khi giới chóp bu của đảng này tìm cách lánh xa Trump như lánh xa con hủi. Nhưng Trump không cần, ông ta hiểu rằng mình đã bỏ túi phần lớn cử tri của đảng Cộng hoà, những người mà giới bình luận chính trị sau này gọi là "coming home voters". Vấn đề chỉ còn là làm sao lấy được Rust-belt.
Trước
ngày bầu cử tôi đã thầm nghĩ "Mình sẽ mất hoàn toàn niềm tin vào con người nếu Hillary không thắng lớn". Tôi không tin đa số cử tri Mỹ có thể một
tay bịt mũi một tay bầu cho một người như Trump, hay nói theo ngôn
ngữ báo chí tôi không tin vào những cử tri im lặng/cử tri xấu hổ sẽ xuất hiện lật ngược
kết quả các polls trước đó.
Trong xã hội nào cũng có những thành phần mù quáng/phân biệt chủng tộc/kỳ thị nữ giới/
Lập luận cho rằng có nhiều người
không muốn trả lời thăm dò dư luận rằng họ sẽ bầu cho Trump vì họ xấu hổ phải công khai
điều đó càng chứng tỏ những giá trị Trump cổ suý/bộc lộ không phù hợp
với hệ thống đạo đức/giá trị hiện tại (nên người ta mới lo ngại/xấu hổ
khi phải nói ra).
Nhưng tôi đã nhầm, hoặc tỷ lệ cử tri có quan điểm mù quáng/phân biệt chủng tộc/kỳ thị nữ giới/bài ngoại nhiều hơn tôi tưởng, hoặc số
người dù không chấp nhận những quan điểm đó nhưng vẫn trung thành với
đảng của mình [coming home republicans], đặt lợi ích của đảng lên cao
hơn lợi ích đất nước và các giá trị đạo đức của họ, đã giúp Donald Trump lật ngược
thế cờ.
Như
vậy đặc thù của hệ thống bầu cử EC của Mỹ và chiến dịch tranh cử kém
hiệu quả của Hillary Clinton là điều kiện cần, sự phân cực chính trị thái quá và lòng
trung thành của đa số cử tri Mỹ với đảng của mình là điều kiện đủ để
đưa một ứng cử viên như Donald Trump lên thành tổng thống.
Đó là rủi ro của một hệ
thống chính trị dân chủ và rủi ro này đang gia tăng trong một vài năm
gần đây. Không chỉ Trump mà một số chính trị gia dân túy khác đã giành
được phiếu một cách khá bất ngờ.
Một số người đổ lỗi cho Facebook và các
mạng xã hội tạo điều kiện cho những phong trào dân túy tuyên truyền
những quan điểm/thông tin bịa đặt, một số viện dẫn Thomas Piketty cho
rằng chủ nghĩa tư bản sẽ phải đối mặt với tình trạng này khi hố ngăn
cách giàu nghèo càng ngày càng rộng, một phần vì toàn cầu hoá.
Dù lý do
là gì và giải pháp của thế giới thế nào trước phong trào dân túy/dân tộc chủ nghĩa, với sự trỗi dậy của Trump, Durtete, Le Pen,
Farage, đã làm tăng thêm bất trắc đáng kể cho những thế hệ tương lai.